Chương trình 1 triệu tấn đường: Tiền đã mất, tật còn mang?
7.158.863 triệu đồng là số nợ khó đòi, không có khả năng thanh toán ở 34 nhà máy, công ty đường mới được Kiểm toán Nhà nước công bố...
7.158.863 triệu đồng là số nợ khó đòi, không có khả năng thanh toán ở 34 nhà máy, công ty đường mới được Kiểm toán Nhà nước công bố.
Như vậy, xét tổng thể, Chương trình Mía đường đã thất bại. Bài học rút ra không đơn thuần là việc mất mát tiền bạc, công sức, mà quan trọng hơn cả là yếu tố chỉ đạo, điều hành của các cơ quan chuyên môn…
Nhắc đến Nhà máy đường Ninh Hoà (Khánh Hoà), Sơn Dương (Tuyên Quang), nhiều người nhớ ngay tới lễ khởi công "độc nhất vô nhị", bởi việc này diễn ra trước khi nhà máy có quyết định đầu tư, cấp phép xây dựng… Đây là "việc nhỏ" trong chuyện "làm ăn nhớn" mang đậm tính ngẫu hứng, vội vã của Chương trình Mía đường được triển khai cuối thế kỷ trước. Sự vội vã như thể "đua công thức 1 trên đường… liên huyện" đã gây ra nhiều hậu quả…
"Đâu đất đẹp là ta cứ… xây"?
Đến Hà Tĩnh hỏi chuyện Nhà máy đường Linh Cảm, người dân địa phương lắc đầu quầy quậy: "Nỏ phải! Nỏ phải!" và "đính chính": "Đó là… di tích mía đường!". Lời khẳng định này nghe có vẻ khôi hài, nhưng ngẫm ra mới thấy chua xót, bởi cái nhà máy trị giá hàng trăm tỷ đồng chỉ hoạt động 15 ngày rồi nằm im thít do không có nguyên liệu.
Rút cục, người ta phải "liều mình" chuyển thiết bị vào Trà Vinh sản xuất, bỏ lại bộ khung nhà máy trơ khấc như thể… di tích.
Trong văn bản mới nhất đánh giá về Chương trình Mía đường, ngành chức năng đã khẳng định, UBND một số tỉnh, thành do muốn có dự án đầu tư được xây dựng trên "đất nhà mình" nên đã phê duyệt hoặc đồng ý đầu tư một số dự án mà đáng lẽ không nên đầu tư do không đủ nguyên liệu; quy hoạch vùng nguyên liệu mía không đồng bộ với xây dựng nhà máy…
Hậu quả của việc "cầm đèn chạy trước ô tô" là các nhà máy thiếu nguyên liệu, công suất hoạt động thấp. Ngay Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng phải thừa nhận: "Một số nhà máy đường có công suất ép mía thấp trong các vụ từ năm 1998-1999 đến 2001-2002" và "điểm mặt chỉ tên" những "điển hình tiêu biểu": Công ty đường Quảng Bình (công suất ép mía năm 1998-1999 là 7,1%; 1999-2000 là 18,6%; 2000-2001 là 12,4% và 2001-2002 là 6%), Công ty đường Quảng Nam (42%; 43,3%; 29,3%; 33,3%)...
Riêng Nhà máy đường Quảng Nam, dù Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã khuyến cáo "không đủ diện tích quy hoạch, đầu tư vùng nguyên liệu mía chuyên canh", nhưng dự án vẫn được thực hiện và nhà máy nhanh chóng thành đống sắt vụn ven Quốc lộ 1A.
Yếu tố ngẫu hứng khi thực hiện "phong trào mía đường" còn thể hiện ở việc xây dựng luận chứng kinh tế - kỹ thuật vội vã, không chính xác. Ngay Dự án Công ty Mía đường Sông Lam, người ta đã "đôn giá" bán đường lên 5.800 đồng/kg, trong khi giá bán bình quân 4 năm chỉ 3.200 đồng/kg… Việc đưa phương án tài chính, xây dựng yếu tố đầu vào không đầy đủ, đầu ra cao hơn thực tế nhằm "tạo" tính khả thi, để dự án được duyệt.
Nghiêm trọng hơn là việc xác định tổng mức đầu tư không chính xác, dẫn đến phải thay đổi, điều chỉnh tăng trong quá trình thực hiện đầu tư, tăng suất đầu tư. Thực tế, rất nhiều nhà máy phải điều chỉnh tổng mức đầu tư đến 3 lần (Quảng Nam, Bia rượu Viger, Sơn La, 333…), thậm chí ở Công ty Mía đường Quảng Nam, tổng mức đầu tư lên tới 78.199 triệu đồng (tăng 179%), Xí nghiệp Vị Thanh - Công ty Mía đường Cần Thơ) con số thực là 92.308 triệu (tăng 213%).
Theo nhận định chung, hầu hết các nhà máy không thẩm định lại dự án trước khi phê duyệt, có nơi không cần ý kiến của Bộ Kế hoạch và Đầu tư mà đã duyệt điều chỉnh tổng mức đầu tư lần 2 vượt quá tổng mức đầu tư đã được thoả thuận.
Những công trình… "siêu tưởng"?
Đầu năm 2001, người dân cả nước không khỏi ngỡ ngàng khi thấy báo chí đăng tin: "Thủ tướng Chính phủ yêu cầu UBND tỉnh Khánh Hoà tổ chức kiểm điểm, làm rõ trách nhiệm việc tự ý đầu tư, nâng công suất Nhà máy đường Cam Ranh, thuộc Công ty Đường Khánh Hoà từ 3.000 lên 6.000 tấn mía cây/ngày, với tổng vốn đầu tư trên 66 tỷ đồng".
Thực ra, chuyện này đã "bung bét" ở tỉnh Khánh Hoà từ năm 1998, với "tác giả kịch bản" là ông Đỗ Thành Liêm, Giám đốc Công ty mía đường Khánh Hòa. Người dân quá xót xa bởi sau gần 3 năm triển khai xây dựng, UBND tỉnh Khánh Hoà mới phát hiện ông Liêm tự ý nâng công suất nhà máy.
Việc "lộng quyền" này đã khiến 2 "đời" Chủ tịch UBND tỉnh phải "theo lao" ký duyệt, nâng tổng dự toán đầu tư cho Nhà máy từ 385 tỷ lên hơn 800 tỷ đồng và đẩy Nhà máy lún sâu vào thua lỗ.
Đánh giá chuyện "lộng quyền" và "xuê xoa" trong "phong trào xây dựng nhà máy đường", một quan chức Kiểm toán Nhà nước khẳng định: "Việc quản lý, giám sát của chủ đầu tư ở hầu hết các dự án thiếu chặt chẽ, khiến giá trị thanh toán cho nhà thầu lớn hơn giá trị thi công. Nghiệm thu không đúng thủ tục" và cho ví dụ: Dự án Công ty đường Bến Tre, chủ đầu tư nghiệm thu cả khi đơn vị thi công tự ý thay đổi nguyên vật liệu, mác bê tông sử dụng làm công trình mà không cần ý kiến tư vấn giám sát…
Qua kiểm tra 34/44 nhà máy đường được sinh ra từ "phong trào mía đường", ngành chức năng còn phát hiện một số dự án không có quyết định giao đất hoặc thuê đất, nhưng vẫn được thi công, công tác khảo sát, lập, thẩm định và phê duyệt thiết kế, dự toán nhiều sai sót, gây lãng phí… Tìm hiểu tại Công ty mía đường Trà Vinh, ngành chức năng phát hiện Dự án không thẩm định thiết kế kỹ thuật thi công và tổng dự toán.
Liên quan tới vấn đề lãng phí do thẩm định thiết kế, dự toán phải kể đến Công ty mía đường Hoà Bình. Khi đầu tư hệ thống xử lý nước thải phân xưởng sản xuất cồn (trị giá 1.275 triệu đồng), do sai sót trong thiết kế, nên công trình bị "liệt toàn phần", toàn bộ phân xưởng phải thay đổi thiết bị mới sản xuất được như thiết kế ban đầu.
Tương tự, Dự án Công ty Mía đường Đăk Nông thiết kế theo kiểu… "siêu tưởng": phần bao che nhà máy không phù hợp với khí hậu Tây Nguyên; xác định trục tâm nhà xưởng và nhà nồi hơi không chuẩn, nên băng tải bã thừa di chuyển đã đụng cột nhà nồi hơi…
Kỳ lạ hơn, Công ty Mía đường Trà Vinh ký hợp đồng tư vấn thiết kế đầu tháng 12/2001, trong khi dự án hoàn thành bàn giao, chạy thử từ… đầu tháng 4/2001.
"Cũ người, mới ta", tiền công, cứ phá…
Khi nói đến chuyện mua sắm thiết bị cho nhà máy, những cựu cán bộ của Công ty Mía đường Đăk Nông thường tóm tắt trong câu: "Tiền công, cứ phá". Chẳng là hồi nhập thiếu bị cho nhà máy, không hiểu vô tình hay hữu ý, mà người ta nhập thiếu một số thiết bị trị giá 100.000 USD.
Mỏi mồm đàm phán lại, nhà cung cấp chỉ bồi thường 40.000 USD, số thiệt hại là 60.000 USD (814 triệu đồng). Đã vậy, một số thiết bị nhập về bị kém chất lượng, phải thay thế, bổ sung với tổng trị giá 2.229 triệu đồng, nhưng lãnh đạo không tính đến chuyện đàm phán đòi bồi thường.
Nhắc đến vấn đề thiết bị, ngành chức năng đã khẳng định: chi phí thiết bị nhập ngoại cho các nhà máy tham gia phong trào mía đường (xuất xứ từ Trung Quốc,
Đã vậy, ngay khi mới tham gia "phong trào", nhiều đơn vị còn "chơi sang" thay đổi thiết bị của Trung Quốc sang "đồ" Pháp, châu Aâu… khiến tổng mức đầu tư tăng lên và làm hoạt động sản xuất càng thêm khó khăn vì công suất hoạt động của thiết bị rất thấp. Mặc dù Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo: "Không nhập máy móc, thiết bị toàn bộ, chỉ nhập thiết bị quan trọng trong nước chưa sản xuất được" (Công văn số 132/TB - 17/10/1994), nhưng các đơn vị đều… phớt lờ.
Đã vậy, 19 nhà máy đường còn "đồng lòng" mua thiết bị cũ của Trung Quốc với công nghệ lạc hậu, phải sửa chữa lớn. "Thoáng" hơn, Công ty Đường Viger (Bình Dương) còn mua thiết bị cũ mà không cần thẩm định, đánh giá thiết bị; Công ty Đường Sơn Dương ký hợp đồng mua thiết bị giá cao hơn giá được duyệt; Nhà máy đường Bình Thuận, Quảng Nam, Sông Con… nhận thiết bị không đồng bộ, hồ sơ thiết kế không đủ, một số thiết bị sai xuất xứ…
Dân gian có câu: "Đồng tiền liền khúc ruột", trong câu chuyện này, tiền do Nhà nước rót xuống, nên tình trạng phóng tay sử dụng là không thể tránh khỏi.
"Tiêu như phá", Công ty Mía đường Quảng Bình thậm chí còn mang 4.725 triệu đồng/6.500 triệu đồng tiền vốn lưu động để thanh toán cho đơn vị nhận thầu xây lắp. "Liều mạng" hơn, Công ty còn bỏ ngoài sổ sách kế toán 90 triệu đồng, trong đó có 77,2 triệu đồng đem mua ôtô, số còn lại (12,8 triệu đồng), Giám đốc Công ty chi tiêu riêng…
Đầu tư
