Chuyên gia: Việt Nam chưa tận dụng hết "thời gian vàng" của EVFTA

Chuyên gia: Việt Nam chưa tận dụng hết "thời gian vàng" của EVFTA

Sau 5 năm thực thi, kim ngạch thương mại Việt Nam - EU tăng 25% lên 65 tỷ USD, nhưng hàng Việt mới chiếm khoảng 1.4% trong tổng nhập khẩu của Liên minh châu Âu (EU), trong khi các nước láng giềng đang dần có được ưu đãi tương tự.

Tại Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Thương mại Việt Nam - EU 2025 diễn ra chiều 17/10, ông Ngô Chung Khanh - Phó Vụ trưởng Vụ Chính sách thương mại đa biên thuộc Bộ Công Thương nhận định giai đoạn 5 năm qua là “thời gian vàng” của Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - EU (EVFTA). Tuy nhiên, theo ông, Việt Nam chưa tận dụng hết lợi thế mà hiệp định mang lại, khi giá trị xuất khẩu tăng nhưng thị phần gần như không đổi.

Dữ liệu cho thấy, kim ngạch hai chiều giữa Việt Nam và EU đã tăng từ hơn 50 tỷ USD năm 2020 lên 65 tỷ USD vào cuối 2024, tương đương mức tăng khoảng 25%. Các nhóm hàng chủ lực như thủy sản, dệt may, da giày đều tăng trưởng tốt, giúp Việt Nam nhiều năm liền duy trì xuất siêu với quy mô gấp khoảng 2 lần lượng nhập khẩu từ khối này.

Dù vậy, khi đi sâu vào chi tiết, bức tranh không hoàn toàn sáng. Chuyên gia dẫn chứng thị phần các nhóm hàng xuất khẩu của Việt Nam tại EU vẫn ở mức thấp, chỉ dao động từ 2-6%. Riêng thủy sản chiếm khoảng 4%, còn nông sản và hàng công nghiệp khác chỉ đạt 2-3%. Tổng giá trị hàng Việt mới chiếm 1.4% trong tổng nhập khẩu khoảng 2,640 tỷ USD mỗi năm của EU, trong khi khối này lại chỉ chiếm hơn 4% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam.

“Một thị trường hơn 2,600 tỷ USD, nhiều mặt hàng được hưởng thuế suất 0%, vậy mà chúng ta vẫn chưa khai thác đúng mức. Có những sản phẩm nếu không có EVFTA sẽ chịu thuế 15-20%, riêng thủy sản có mặt hàng lên tới 13%, thế nhưng doanh nghiệp lại tìm cơ hội ở nơi khác”, ông Khanh băn khoăn, đồng thời đặt câu hỏi vì sao Việt Nam chưa tận dụng thị trường này, khi riêng ngành thủy sản EU đã đạt quy mô 31 tỷ USD, còn xuất khẩu của ta mới chỉ quanh mức 1 tỷ USD.

Theo ông, thị phần xuất khẩu sang châu Âu của Việt Nam có xu hướng tăng giảm thất thường, thậm chí có giai đoạn còn thấp hơn trước. Điều này phản ánh sự thiếu tập trung vào thị trường EU khi doanh nghiệp đang phân tán nguồn lực sang nhiều khu vực khác. “Đa dạng hóa là điều tốt, nhưng phải có trọng tâm. Không thể đa dạng hóa bằng cách bỏ quên lợi thế mình đang có”, ông nói thêm.

Ông Ngô Chung Khanh (cầm mic) cho rằng Việt Nam chưa tận dụng được hết khoảng "thời gian vàng" của EVFTA - Ảnh: Tử Kính

Ngoài câu chuyện thuế quan, thách thức còn đến từ việc doanh nghiệp chưa hiểu rõ các quy định mới của châu Âu. Bà Tô Thị Tường Lan, Phó Tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), chia sẻ khảo sát thực hiện vào tháng 5/2025 cho thấy chỉ 12% doanh nghiệp thủy sản nắm rõ các quy định mới như Cơ chế điều chỉnh carbon biên giới (CBAM), Chỉ thị thẩm định chuỗi cung ứng (CS3D) hay Quy định chống phá rừng (EUDR). Khoảng 60% còn lại hiểu mơ hồ hoặc chưa nắm được tác động cụ thể.

Theo bà Lan, chính sự thiếu chuẩn bị khiến ngành thủy sản chưa đạt được mục tiêu 1.5 tỷ USD xuất khẩu sang EU, dù được hưởng ưu đãi thuế quan. “EU mở cửa bằng thuế suất thấp, nhưng đi kèm là hàng loạt yêu cầu kỹ thuật và tiêu chuẩn môi trường rất khắt khe. Nếu không đáp ứng, doanh nghiệp sẽ khó duy trì đà tăng trưởng”, bà đánh giá.

Đồng quan điểm, đại diện Đại sứ quán Đan Mạch tại Việt Nam, ông Lasse Pedersen Hjortshoj, nhận định các quy định mới về phát triển bền vững trong khuôn khổ Thỏa thuận Xanh châu Âu (Green Deal) và bộ tiêu chuẩn ESG (môi trường, xã hội, quản trị) đang trở thành yêu cầu bắt buộc đối với hàng hóa nhập khẩu. Doanh nghiệp nào không đáp ứng sẽ mất cơ hội tiếp cận thị trường hoặc đối mặt với rào cản thuế. Tuy nhiên, đây cũng là cơ hội để Việt Nam tận dụng nền tảng xanh sẵn có, đẩy mạnh số hóa, năng lượng tái tạo và tiết kiệm năng lượng để tạo lợi thế cạnh tranh.

Xuất khẩu thủy sản sang 27 nước EU của Việt Nam từng đạt kỷ lục hơn 1.3 tỷ USD nhưng sau đó sụt giảm. Nguồn: VASEP

"Thời gian vàng" của EVFTA đang dần khép lại khi EU thúc đẩy ký kết thêm nhiều hiệp định thương mại với các nước trong khu vực. Khối này đã kết thúc đàm phán với Indonesia, dự kiến có hiệu lực vào tháng 9/2027; các FTA với Malaysia và Thái Lan cũng đang tiến triển tích cực, còn hiệp định với nhóm Mercosur sau hơn 20 năm đình trệ đã được tái khởi động. “Lợi thế thuế của Việt Nam đang thu hẹp nhanh. Trong thương mại, chênh lệch 1% thuế cũng có thể thay đổi hoàn toàn câu chuyện”, ông Ngô Chung Khanh cảnh báo.

Dẫn trường hợp Mexico - nơi đánh thuế 50% với hàng hóa từ các nước châu Á không có FTA - chuyên gia đặt câu hỏi vì sao doanh nghiệp chưa kịp thời dịch chuyển sang đây để hưởng mức thuế 0%. Chênh lệch giữa 50% và 0%, theo ông, là khoảng cách quá lớn để làm ngơ.

Ông Khanh nhìn nhận trong bối cảnh xu hướng bảo hộ gia tăng trên toàn cầu, các liên kết kinh tế song phương và khu vực ngày càng đóng vai trò quan trọng. Theo thống kê của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), từ giữa 2024 đến giữa 2025, các biện pháp phòng vệ thương mại chiếm gần 50% tổng số biện pháp thương mại toàn cầu, trung bình 26 biện pháp mỗi tháng, tăng khoảng 70% so với kỳ trước. Trong khi đó, số biện pháp được gỡ bỏ chỉ còn hơn 9 mỗi tháng, mức thấp nhất nhiều năm qua. “Điều đó cho thấy xu hướng bảo hộ đang trở lại mạnh mẽ, vì vậy việc tận dụng hiệu quả các FTA, trong đó có EVFTA, càng trở nên cấp thiết”, ông nói.

Để không bỏ lỡ giai đoạn còn lại của EVFTA, nhiều chuyên gia tại diễn đàn khuyến nghị Việt Nam cần tận dụng cơ hội chuyển đổi xanh để duy trì ưu thế cạnh tranh. Giám đốc vận hành (COO) Tập đoàn De Heus Việt Nam, ông Rick Van Der Linden, cho rằng doanh nghiệp nên mở rộng sang các thị trường mới trong nội khối EU thay vì chỉ tập trung vào một vài quốc gia lớn như Đức, Hà Lan hay Pháp. Ông nhấn mạnh, mỗi nước trong EU có khung pháp lý và nhu cầu riêng, nếu nắm rõ, doanh nghiệp Việt có thể mở thêm nhiều hướng đi mới.

Chuyên gia của Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP), ông Đỗ Đức Tưởng, bổ sung rằng Việt Nam nên đẩy mạnh số hóa chuỗi cung ứng và truy xuất nguồn gốc. Ông dẫn ví dụ một nhà máy pin mặt trời của Trung Quốc đặt tại Việt Nam đã ứng dụng blockchain để chứng minh nguyên liệu không khai thác từ vùng có lao động cưỡng bức. Nhờ hệ thống minh bạch này, sản phẩm của họ được cơ quan quản lý Mỹ chấp thuận xuất khẩu mà không bị áp thuế như hàng Trung Quốc.

Ông Tưởng nhấn mạnh Việt Nam cần sớm thiết lập cơ chế thống nhất về báo cáo phát thải, tiêu chuẩn ESG và truy xuất nguồn gốc để đáp ứng yêu cầu kiểm tra của EU. Khi dữ liệu được đo lường, quản lý và minh bạch, việc chứng minh tuân thủ tiêu chuẩn xanh sẽ thuận lợi hơn rất nhiều.

Cùng hướng đi đó, VASEP cũng đã khởi động chương trình đào tạo doanh nghiệp về ESG với 3 trụ cột môi trường, xã hội và quản trị, nhằm giúp doanh nghiệp giữ được vị thế bền vững khi xuất khẩu sang châu Âu.

Các chuyên gia tham dự diễn đàn chiều 17/10 - Ảnh: Tử Kính

Tử Kính

FILI - 08:00:00 19/10/2025