Giải Nobel kinh tế 2025 và lựa chọn của Nghị quyết 57
Giải thưởng Nobel kinh tế danh giá 2025 được công bố ngày 13/10 một lần nữa khẳng định vai trò then chốt của đổi mới trong việc thúc đẩy tăng trưởng dài hạn. Điều này cũng trùng khớp với những gì diễn ra ở Việt Nam khi định hướng phát triển quốc gia đang đặt trọng tâm vào khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Trong đó, đổi mới không còn được hiểu đơn thuần là những phát minh đột phá, mà là những cải tiến có kỷ luật, được áp dụng trong sản phẩm, quy trình và mô hình vận hành, từ đó nâng cao năng suất và cải thiện chất lượng tăng trưởng theo thời gian.
Sự ghi nhận từ cộng đồng quốc tế đối với giải Nobel kinh tế 2025 về động lực đổi mới đã nhấn mạnh một thông điệp cốt lõi: tăng trưởng bền vững luôn bắt đầu từ khả năng học hỏi và tinh thần cải tiến liên tục của con người. Trong thực tiễn, doanh nghiệp chỉ có thể giữ được lợi thế cạnh tranh khi biết cách tái tổ chức hoạt động, điều chỉnh thiết kế sản phẩm và đổi mới mô hình kinh doanh để thích nghi với bối cảnh đang thay đổi. Thể chế đóng vai trò tạo nên nền tảng cho đổi mới thông qua một môi trường cạnh tranh công bằng, thị trường có quy mô đủ lớn và một hệ sinh thái tri thức được kết nối hiệu quả.
Tại Việt Nam, định hướng phát triển lấy khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo làm trọng tâm đã vượt khỏi khẩu hiệu và đang từng bước chuyển hóa thành những chương trình hành động cụ thể trong suốt một năm qua. Khái niệm đổi mới giờ đây không còn bị giới hạn trong các chương trình nghiên cứu mà đã thâm nhập sâu vào các lĩnh vực như tài chính, giáo dục, y tế, sản xuất và dịch vụ công. Hệ sinh thái khởi nghiệp, các cơ chế thử nghiệm chính sách và những chương trình đào tạo kỹ năng số đang tạo ra động lực mới cho khu vực tư nhân. Đồng thời, yêu cầu nâng cao năng suất lao động đang tạo áp lực chuyển đổi trên toàn nền kinh tế.
Hiểu đúng về đổi mới sáng tạo
Để tạo dựng một nền tảng chung cho hành động hiệu quả, việc làm rõ khái niệm đổi mới với phát minh là điều rất cần thiết. Đổi mới không đồng nghĩa với việc phát minh ra công nghệ mới, mà là quá trình tìm kiếm cách làm hiệu quả hơn đối với những công việc chúng ta đang thực hiện hàng ngày. Mục tiêu trung tâm của đổi mới là tạo thêm giá trị cho khách hàng, người lao động và cổ đông, thay vì chỉ theo đuổi sự đột phá về kỹ thuật và công nghệ đơn thuần. Một phòng ban vận hành có thể tái cấu trúc lại quy trình phê duyệt, chuẩn hóa biểu mẫu và áp dụng tự động hóa để rút ngắn thời gian xử lý từ nhiều ngày xuống chỉ còn vài giờ, qua đó giải phóng nguồn lực cho các công việc có giá trị gia tăng cao hơn. Trong lĩnh vực dịch vụ, doanh nghiệp có thể tái thiết kế hành trình khách hàng, sử dụng dữ liệu phân tích để nhận diện điểm nghẽn và nâng cao mức độ hài lòng. Theo cách tiếp cận này, đổi mới là một quá trình cải tiến có kỷ luật, được dẫn dắt bởi dữ liệu và hệ thống đo lường, chứ không đơn thuần là các ý tưởng xuất phát từ cảm hứng tức thời.
|
HÌNH 1: Ý NGHĨA CỦA ĐỔI MỚI SÁNG TẠO
 |
Theo nghiên cứu được công bố thì đổi mới là động lực tạo ra tăng trưởng thông qua sự hội tụ của ba yếu tố: cạnh tranh, lợi ích mang lại và nền tảng tri thức. Một môi trường cạnh tranh lành mạnh buộc doanh nghiệp không ngừng đổi mới để giữ vững vị thế, trong khi một thị trường có quy mô đủ lớn sẽ làm gia tăng kỳ vọng lợi ích từ những nỗ lực cải tiến. Một nền tảng tri thức mạnh mẽ, bao gồm hệ thống giáo dục đại học chất lượng, nguồn dữ liệu đáng tin cậy và các tiêu chuẩn kỹ thuật được chuẩn hóa, sẽ giúp công nghệ lan tỏa nhanh hơn, rút ngắn khoảng cách giữa nhóm dẫn đầu và phần còn lại. Đối với doanh nghiệp, điều này đòi hỏi đầu tư cả vào năng lực nội tại lẫn liên kết chặt chẽ với các đối tác trong hệ sinh thái, từ trường viện đến các tổ chức trung gian. Về phía nhà hoạch định chính sách, cần duy trì sự kiên định với nguyên tắc cạnh tranh công bằng, thúc đẩy sự liên thông của thị trường và đơn giản hóa khả năng tiếp cận tri thức.
Dưới góc nhìn đó, thời điểm hiện nay mang ý nghĩa đặc biệt: Nobel Kinh tế 2025 được trao đúng lúc kinh tế toàn cầu đứng trước một bước ngoặt công nghệ, khi trí tuệ nhân tạo hứa hẹn tạo ra làn sóng tăng trưởng mới. AI không chỉ là công cụ tự động hóa, mà còn là nền tảng để kết nối tri thức lý thuyết với tri thức thực hành, rút ngắn quãng đường từ ý tưởng đến ứng dụng. Nếu một quốc gia kiên định đầu tư vào các công nghệ lõi của thời đại - từ hạ tầng dữ liệu, năng lực tính toán đến thuật toán và bảo đảm an toàn thông tin - thì cơ hội mở rộng năng suất và hình thành ngành nghề giá trị cao sẽ lớn hơn nhiều.
Lựa chọn đúng của Việt Nam với Nghị quyết 57
Những nguyên lý nền tảng đã nêu ở trên đang dần trở thành khung tham chiếu thực tế cho các nỗ lực đổi mới tại Việt Nam. Câu hỏi đặt ra hiện nay là: Việt Nam đang triển khai những hành động cụ thể nào để chuyển hóa khung lý thuyết này thành kết quả thực tế. Một dấu mốc có tính định hướng rõ nét là sự ra đời của Nghị quyết 57 vào cuối năm 2024, xác định năm đột phá trọng tâm nhằm biến khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo thành trụ cột của tăng trưởng. Trong đó, một điểm đột phá quan trọng nằm ở tư duy chấp nhận rủi ro và đầu tư mạo hiểm cho nghiên cứu khoa học và công nghệ. Ngay sau đó, Nghị quyết 03 của Chính phủ đã cụ thể hóa tầm nhìn này bằng các chương trình hành động rõ ràng, tập trung vào bốn nhóm giải pháp chính: hoàn thiện thể chế, huy động nguồn lực tài chính, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao và xây dựng hạ tầng dữ liệu.
Nghị quyết 57 được triển khai theo 5 hướng mũi nhọn thể hiện trên hình: (1) cụ thể hóa các mục tiêu đến 2030 - 2045 bằng bộ chỉ tiêu đo lường tiến độ đổi mới và năng suất, làm cơ sở phân bổ nguồn lực; (2) ưu tiên đầu tư cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số thông qua cơ chế đặt hàng nhiệm vụ, quỹ đồng tài trợ nhà nước–tư nhân và hạ tầng dữ liệu dùng chung; (3) cải cách tư duy quản lý ngân sách cho R&D, chuyển dần từ kiểm soát đầu vào sang quản trị theo kết quả, mở rộng cơ chế khoán, mua sắm theo chuẩn mở và đặt hàng theo thách thức; (4) chấp nhận rủi ro có kiểm soát với các dự án công nghệ mới - thiết lập các sàn sandbox, khuyến khích vốn mạo hiểm, cho phép độ trễ nghiên cứu - thương mại hóa, đồng thời nâng chuẩn quản trị rủi ro và bảo đảm an toàn thông tin; (5) tăng tính khả thi tổ chức thực hiện bằng phân cấp mạnh, thiết lập đầu mối điều phối, KPI gắn ngân sách và cơ chế giám sát độc lập. Tinh thần xuyên suốt là “để nhà khoa học thực sự là nhân tố then chốt”: trọng dụng chuyên gia, cải thiện đãi ngộ, bảo đảm tự do học thuật và trách nhiệm giải trình, qua đó rút ngắn quãng đường từ ý tưởng đến ứng dụng và tạo động lực tăng trưởng mới.
Ở nhóm thể chế, những cơ chế thử nghiệm có kiểm soát cùng với các tiêu chuẩn mở được khuyến khích nhằm rút ngắn thời gian từ ý tưởng đến triển khai thực tế. Về tài chính, việc huy động nguồn vốn dài hạn và thiết lập cơ chế đồng tài trợ giữa Nhà nước và khu vực tư nhân giúp chia sẻ rủi ro trong các dự án công nghệ có chu kỳ đầu tư dài. Về nhân lực, các chương trình đào tạo lại và nâng cao kỹ năng số được triển khai nhằm hỗ trợ người lao động thích ứng nhanh với công nghệ mới. Còn đối với hạ tầng dữ liệu, ưu tiên đặt vào việc đảm bảo khả năng kết nối, liên thông và nâng cao chất lượng dữ liệu, từ đó tạo điều kiện cho ứng dụng phân tích, tự động hóa và trí tuệ nhân tạo.
Ở tầng sâu hơn, đổi mới đóng vai trò là lực đẩy thiết yếu nhằm tháo gỡ điểm nghẽn về năng suất lao động. Hiện nay, nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn vận hành theo quy trình thủ công, dựa vào kinh nghiệm cá nhân và dữ liệu phân tán, dẫn đến phát sinh chi phí ẩn và tỷ lệ sai sót cao. Việc số hóa quy trình cho phép tiêu chuẩn hóa đầu vào, minh bạch hóa trách nhiệm và rút ngắn thời gian chờ xử lý. Chuẩn hóa dữ liệu tạo điều kiện kết nối hệ thống hiệu quả hơn, giảm thiểu trùng lặp trong khâu nhập liệu và mở ra khả năng phân tích thời gian thực. Các công cụ phân tích giúp tối ưu hóa quyết định, từ phân bổ ca làm cho đến dự báo nhu cầu, từ đó sử dụng nguồn lực một cách chính xác hơn.
Từ nghiên cứu của giải Nobel kinh tế được công bố vừa rồi và những thực tiễn đổi mới sáng tạo đang diễn ra ở Việt Nam thì có thể thấy đổi mới sáng tạo, xét cho cùng, là hành động dũng cảm buông bỏ các phương thức cũ để lựa chọn những cách làm hiệu quả hơn trong bối cảnh công nghệ và thị trường đang biến đổi nhanh chóng. Điều tạo nên khác biệt không chỉ nằm ở công cụ kỹ thuật, mà còn ở quyết tâm chính trị, kỷ luật thực thi và năng lực đo lường tiến độ. Khi có sự hội tụ của một thể chế cạnh tranh, hạ tầng dữ liệu chất lượng và nguồn vốn dài hạn, thì những cải tiến nhỏ diễn ra hằng ngày sẽ tích lũy thành bước tiến lớn về năng suất nhằm hỗ trợ nền kinh tế tăng trưởng dài hạn trong tương lai.
Lê Hoài Ân, CFA
