Nỗi lo lệ thuộc thị trường lớn của xuất khẩu gạo Việt Nam
Việc Philippines tạm ngừng nhập khẩu gạo trong 60 ngày, cùng tuyên bố của Indonesia về việc dừng nhập đến hết năm 2025, đã tạo ra cú sốc kép. Sự kiện này gióng lên hồi chuông cảnh báo về rủi ro chính sách, buộc ngành gạo Việt Nam phải cấp bách đa dạng hóa thị trường để tránh những cú "giật mình" lặp lại.
Bức tranh nhiều sức ép cùng lúc
Tháng 9/2025, ngành gạo Việt Nam đối diện cú sốc khi 2 thị trường lớn trong ASEAN đồng loạt thay đổi chính sách. Philippines dừng nhập khẩu gạo xay xát thường và gạo xay xát kỹ trong 60 ngày, từ 01/09-30/10, nhằm bảo vệ nông dân trong nước trước biến động giá. Cùng lúc, Indonesia khẳng định sẽ không nhập khẩu gạo đến hết năm, với lý do sản lượng nội địa dồi dào và lượng dự trữ đạt mức cao nhất trong 57 năm.
Theo ông Nguyễn Anh Sơn, Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu, 8 tháng đầu năm 2025 Việt Nam xuất khẩu gần 6.37 triệu tấn gạo, trị giá hơn 3.26 tỷ USD, tăng 3.7% về lượng nhưng giảm tới 15.4% về kim ngạch so với cùng kỳ năm 2024 - năm kỷ lục xuất khẩu. Trong đó, Philippines tiếp tục là thị trường lớn nhất, nhập gần 2.9 triệu tấn, chiếm 46% tổng lượng, còn Indonesia giảm mạnh gần 97%, chỉ còn hơn 25,000 tấn, tụt từ vị trí thị trường lớn thứ 2 trong năm 2024 xuống thứ 14 sau 8 tháng năm 2025.
*Xem chi tiết biểu đồ tại đây
Sự phụ thuộc lớn vào một vài thị trường khiến tác động lan tỏa nhanh chóng. Trong 5 năm qua, Philippines luôn chiếm 40-45% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Khi quốc gia này tạm dừng nhập khẩu, nhiều hợp đồng ngay lập tức bị đình trệ, tồn kho tăng, thanh khoản siết lại và giá trong nước đi xuống. Doanh nghiệp chịu sức ép tín dụng, trong khi nông dân thêm nỗi lo đầu ra cho hạt lúa.
Trước tình hình này, Chính phủ ban hành Công điện 160/CĐ-TTg ngày 09/09/2025, yêu cầu đồng bộ các giải pháp tháo gỡ tín dụng, thuế, xúc tiến thương mại và mở rộng thị trường. Tại cuộc họp sáng 11/09, Quyền Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng nhấn mạnh: cần vừa ứng phó ngắn hạn vừa chuẩn bị chiến lược dài hạn, khai thác vụ thu đông và tái cơ cấu sản xuất để đảm bảo lợi nhuận, củng cố niềm tin cho nông dân.
Ở góc độ doanh nghiệp, ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch HĐQT kiêm Phó Tổng giám đốc Trung An, cho rằng: vụ hè thu cơ bản đã thu hoạch xong nên việc Philippines tạm ngừng nhập khẩu chưa tác động mạnh. Bà Bùi Thị Thanh Tâm - Chủ tịch Vinafood1 - cũng khẳng định, doanh nghiệp Nhà nước này sẽ tiếp tục thu mua, tạm trữ hàng trăm ngàn tấn gạo nhằm giữ nguồn cung và ổn định giá, giúp nông dân yên tâm sản xuất.
Chính phủ đồng thời bổ sung thêm tham tán thương mại tại các thị trường trọng điểm, hướng tới mở rộng xuất khẩu sang Bangladesh, Trung Quốc, Trung Đông, châu Phi và Mỹ Latinh, nhất là phân khúc gạo thơm cao cấp. Bài học từ Thái Lan và Ấn Độ cho thấy, chiến lược phân tán thị trường giúp giảm rủi ro, duy trì ổn định dài hạn nhờ mở rộng sang nhiều khu vực thay vì tập trung vào một vài đối tác.
Bài học từ "lệ thuộc kép"
Trong gam màu tối vẫn có điểm sáng. Sau 8 tháng, gạo Việt Nam xuất sang thị trường Bờ Biển Ngà vươn lên vị trí thứ 2 sau Philippines với 753,700 tấn, chiếm 11.85% và tăng 1.5 lần so với cùng kỳ. Ghana tăng gần 95%, đạt 663,000 tấn, chiếm 10.4%. Trung Quốc sau nhiều năm giảm sút đã phục hồi mạnh, nhập 565,300 tấn, chiếm 8.9% và tăng tới 141%. Bangladesh thậm chí tăng đột biến 26,800% về lượng và 16,300% về kim ngạch, trở thành một trong những thị trường tăng trưởng nhanh nhất.
Philippines dự kiến cả năm nhập khoảng 4.35 triệu tấn gạo Việt Nam, tiếp tục giữ vị trí số 1 nhờ nhu cầu dài hạn vẫn cao. Đây là lực đỡ quan trọng trong bối cảnh nhiều thị trường khác chững lại. Song diễn biến tại Indonesia cho thấy rủi ro chính sách là hiện hữu: chỉ trong 1 năm, Việt Nam gần như mất trắng thị trường từng là lớn thứ 2.
Bài học "lệ thuộc kép", vì vậy, không còn là cảnh báo xa vời mà là thực tế: Philippines vẫn giữ vai trò trụ cột nhưng đầy biến động, trong khi Indonesia gần như đã khép lại cánh cửa. Sự lệ thuộc kéo dài khiến ngành gạo dễ tổn thương - từ giá giảm, tồn kho tăng đến nỗi lo đầu ra.
Câu hỏi đặt ra là liệu Việt Nam có thể nhanh chóng thoát khỏi vùng an toàn, mở rộng thị trường sang Nam Mỹ, châu Phi, Trung Đông, đồng thời nâng cao chất lượng và ứng dụng công nghệ để đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Giải được bài toán này sẽ là chìa khóa giúp ngành gạo giảm thiểu cái giá phải trả cho sự lệ thuộc.
Thế Mạnh
