Phép thử lớn nhất của thương mại toàn cầu kể từ thập niên 1930
Trong sáu tháng qua, hệ thống thương mại toàn cầu đã chịu những cú rung chuyển mạnh từ các hành động đơn phương của Mỹ. Không ít chuyên gia đã tuyên bố "cái chết" của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Những lời "cáo phó" này đối với hệ thống thương mại đa phương đã xuất hiện từ những năm 1980, nhưng cuộc gián đoạn lần này lại có quy mô và tốc độ chưa từng có, làm lung lay nghiêm trọng niềm tin vào một nền thương mại mở và có thể dự đoán được.
Lịch sử đã chứng kiến sự sụp đổ của thương mại thế giới vào những năm 1930. Vậy nên, để hiểu được tương lai của hệ thống này, chúng ta cần nhìn vào những con số thực tế.
Ban Thư ký WTO dự báo vào tháng trước rằng khối lượng thương mái hàng hóa toàn cầu sẽ tăng 0.9% trong năm nay. Mặc dù con số này thấp hơn đáng kể so với mức 2.7% được dự báo trước khi Mỹ áp thuế quan đối ứng, nhưng vẫn tích cực hơn so với mức co lại 0.2% được dự đoán vào tháng 4/2025. Đáng chú ý, với các thỏa thuận gần đây, thuế quan trung bình có trọng số thương mại của Mỹ đã tăng vọt từ 2.4% vào đầu năm lên 18.4%.
Tuy nhiên, bất chấp những biến động này, phần còn lại của thế giới hầu hết vẫn tiếp tục giao dịch theo các điều khoản bình thường, trong khi các doanh nghiệp đang vội vã tái cân bằng chiến lược. Phân tích của WTO cho thấy khoảng 72% thương mại hàng hóa toàn cầu vẫn đang hoạt động theo chế độ thuế "tối huệ quốc" (MFN). Tỷ lệ này giảm từ 80% vào đầu năm và có thể tiếp tục giảm, nhưng hệ thống đang cho thấy sức phục hồi đáng kinh ngạc.
Điều đáng chú ý là các thành viên WTO, ít nhất cho đến nay, đã tránh được cuộc chiến thương mại trả đũa tàn khốc với Mỹ. Họ nhìn chung đã kiềm chế không leo thang các hạn chế đối với hàng hóa và dịch vụ của nhau, khác hẳn với tình cảnh những năm 1930.
Ngay cả khi thương mại Trung Quốc đang chuyển hướng sang các thị trường khác do quan hệ thương mại với Mỹ co lại, hầu hết các thành viên WTO vẫn phản ứng bằng các công cụ tuân thủ quy tắc hiện có. Việc xu hướng này có tiếp tục hay không vẫn còn phải xem, nhưng rõ ràng chúng ta đang có một hệ thống thương mại toàn cầu với phần lõi ổn định trong trạng thái cân bằng không ổn định. Câu hỏi then chốt là làm sao để phần lõi này có thể giữ vững.
Nhiều vấn đề được cho là do thương mại gây ra ngày nay thực ra lại xuất phát từ những thay đổi công nghệ, các chính sách xã hội chưa đầy đủ và sự mất cân bằng kinh tế ở các cường quốc như Trung Quốc và Mỹ. Tuy nhiên, bản thân hệ thống thương mại vẫn cần được cải cách từ gốc.
Hệ thống này ban đầu được thiết kế để các nước phụ thuộc lẫn nhau một cách hợp lý, chứ không phải phụ thuộc quá mức như hiện tại. Ngày nay, quá nhiều quốc gia phụ thuộc quá nhiều vào Mỹ về thị trường tiêu thụ và vào Trung Quốc về nguồn cung cấp thiết yếu. Điều này rõ ràng không phải là cách để tạo ra sự bền vững cho nền kinh tế toàn cầu.
Những chỉ trích có căn cứ
Các chính quyền Mỹ liên tiếp đã đưa ra những chỉ trích hợp lý về quy tắc của WTO. Mặc dù có thể không đồng ý với cách tiếp cận đơn phương hiện tại, nhưng rõ ràng một số chỉ trích này có căn cứ thực tế. Các khiếu nại về thiếu minh bạch từ các thành viên, vấn đề sân chơi không bình đẳng, các hoạt động thương mại không công bằng và khả năng vượt quá thẩm quyền của cơ quan phúc thẩm đều cần được giải quyết.
Tương tự, các thành viên khác cũng có những quan ngại riêng. Một số cho rằng hệ thống WTO không mang lại đủ lợi ích cho những quốc gia dễ bị tổn thương nhất và cho phép quá nhiều biến dạng thị trường liên quan đến trợ cấp nông nghiệp. Nhiều nền kinh tế thị trường mới nổi khẳng định họ cần nhiều không gian hơn để công nghiệp hóa, và thậm chí một số nền kinh tế phát triển hiện tại cũng có nhu cầu tương tự.
Các thành viên WTO nên tận dụng cuộc khủng hoảng hiện tại để giải quyết những vấn đề cốt lõi đang cản trở hệ thống. Điều này có nghĩa là phải hiện đại hóa các quy tắc - vốn phần lớn được thiết lập từ đầu những năm 1990. Hệ thống ra quyết định theo đồng thuận tuy đáng trân trọng, nhưng không thể để nó trở thành nguyên nhân gây tê liệt.
Một giải pháp khả thi là tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các thỏa thuận "đa phương". Những thỏa thuận này đã cho phép các nhóm quốc gia đàm phán trong những lĩnh vực quan trọng với họ, như thương mại kỹ thuật số hay tạo thuận lợi cho đầu tư. Các thành viên chưa sẵn sàng có thể tự do tham gia sau này hoặc không tham gia, từ đó giúp WTO linh hoạt hơn khi đối phó với những thay đổi mới như trí tuệ nhân tạo (AI).
Cơ chế giải quyết tranh chấp
Một lĩnh vực khác cần sáng tạo là cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO. Đây vẫn là cơ chế giải quyết tranh chấp thương mại duy nhất trên toàn cầu, dù cơ quan phúc thẩm đã bị tê liệt từ năm 2019. Tuy nhiên, một cách kín đáo, ngày càng nhiều thành viên vẫn sử dụng hệ thống này để giải quyết tranh chấp.
Các cải cách phải giữ lại những gì đang hoạt động tốt. Dù không phải ai cũng được hưởng lợi như nhau, việc tự do hóa thương mại đã làm tăng thịnh vượng ở các nước phát triển và giúp 1.5 tỷ người thoát khỏi cảnh nghèo đói cùng cực.
Bên cạnh việc giảm thuế quan, WTO còn mang lại nhiều lợi ích khác mà công chúng ít biết đến. Các thỏa thuận về tiêu chuẩn sức khỏe và an toàn, công nghệ thông tin, định giá hải quan và sở hữu trí tuệ vẫn tiếp tục tạo ra sự ổn định và dự đoán được cho doanh nghiệp, người tiêu dùng và các quốc gia. Những nền tảng này là lợi ích chung của toàn thế giới - cần được bảo vệ và phát triển thêm.
Việc định vị lại WTO và hệ thống thương mại đa phương rộng lớn hơn tuy là thách thức lớn nhưng cũng đầy hứa hẹn. Tin tốt là động lực thay đổi đang dần hình thành. Các quốc gia như Singapore, Thụy Sĩ, Uruguay, Australia, UAE, New Zealand và Anh đều coi hệ thống thương mại toàn cầu là trọng tâm cho sự thịnh vượng của họ, và đang nỗ lực thực hiện những cải cách cần thiết.
Hiện tại, các đại sứ tại Geneva đang làm việc để tìm ra những cải cách cần thiết và cách thực hiện chúng. Nhưng họ không thể tự mình giải quyết tất cả. Trong tình hình hiện tại, các bộ trưởng phải vào cuộc với quyền lực chính trị của mình. Duy trì nguyên trạng không còn là sự lựa chọn lúc này.
*Bài viết thể hiện quan điểm của Ngozi Okonjo-Iweala, Tổng Giám đốc của WTO
Vũ Hạo (Theo FT)
