Sóng "Greenlash" tại phương Tây ảnh hưởng ra sao đến doanh nghiệp Việt?
Làn sóng "phản kháng xanh" (Greenlash) đang dấy lên ở phương Tây không chỉ là một câu chuyện chính trị xa xôi, nó đang trực tiếp tạo ảnh hưởng đến các doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam.
Việc trì hoãn các quy định môi trường khắt khe như CBAM hay CSDDD có vẻ như một "phao cứu sinh" tạm thời, giúp giảm áp lực chi phí. Tuy nhiên, sự tự mãn trước tín hiệu ngắn hạn này có nguy cơ khiến doanh nghiệp Việt mất đi lợi thế cạnh tranh dài hạn.
Greenlash: Khi cam kết xanh đối mặt với thực tế kinh tế
Thuật ngữ "Greenlash" - phản kháng xanh mô tả hiện tượng chính trị-xã hội đang nổi lên mạnh mẽ tại các nền kinh tế phương Tây, nơi sự hối hả triển khai các chính sách xanh gặp phải sự phản tác từ công chúng, chính trị gia và các tập đoàn kinh tế.
Tại Liên minh châu Âu, các phong trào nông dân phản đối chính sách Điều Lệ Nitrogen vào năm 2024 đã chuyển hóa thành một phong trào chính trị ủng hộ các chính đảng bài trừ xanh. Tại Pháp, các cuộc biểu tình chống lại chính sách Low Emission Zones, các chính trị gia cánh hữu đã nhanh chóng nắm bắt sự bất bình của người dân, cho rằng những chính sách xanh này đang gây tổn hại cho tầng lớp lao động. Dưới sức ép đó, Quốc hội Pháp đã phải bỏ phiếu để trì hoãn hoặc bãi bỏ việc áp dụng các tiêu chuẩn khí thải khắt khe này ở nhiều khu vực[1].
Nguồn gốc của làn sóng "Greenlash" xuất phát từ ba động lực kinh tế-chính trị chính. Thứ nhất, cú sốc giá năng lượng sau xung đột tại Ukraine đã trực tiếp gây ra lạm phát, làm xói mòn sức mua của người dân và châm ngòi cho sự phản kháng chính trị mạnh mẽ đối với các chính sách xanh bị cho là tốn kém.
Thứ hai, những quan ngại sâu sắc về an ninh năng lượng. Cuộc khủng hoảng đã phơi bày cái giá của việc phụ thuộc vào nguồn cung nhiên liệu hóa thạch từ bên ngoài, đồng thời dấy lên nghi ngờ về khả năng của hạ tầng lưới điện hiện tại trong việc tích hợp ổn định các nguồn năng lượng tái tạo vốn có tính biến đổi.
Thứ ba, sự trỗi dậy của các đảng phái cực hữu trên khắp châu Âu đã biến việc phản đối chính sách khí hậu thành một trụ cột trong cương lĩnh chính trị của họ, gắn liền với lập trường dân tộc chủ nghĩa và bảo hộ kinh tế.
Tại Mỹ, làn sóng Greenlash biểu hiện rõ nét qua các cuộc công kích chính trị nhắm vào khái niệm ESG và cái gọi là "chủ nghĩa tư bản thức tỉnh" (woke capitalism), đặc biệt từ các tiểu bang do Đảng Cộng hòa kiểm soát[2]. Trước áp lực chính trị, ngay cả những định chế tài chính hàng đầu như BlackRock cũng đã chủ động giảm bớt việc sử dụng thuật ngữ "ESG" trong các thông điệp công khai[3]. Tuy nhiên, họ vẫn tiếp tục theo đuổi các hoạt động đầu tư liên quan đến khí hậu dưới những tên gọi trung tính hơn như "năng lượng thực dụng" (pragmatic energy)[4].
Làm sao một hiện tượng chính trị phương Tây lại tạo tác động trực tiếp đối với doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam? Đáp án nằm ở các chính sách xanh từ Mỹ và Liên minh châu Âu.
Cơ chế điều chỉnh biên giới Carbon (CBAM), Chỉ thị về Thẩm định tính bền vững của Doanh nghiệp (CSDDD), và Chỉ thị Báo cáo Phát triển bền vững của Doanh nghiệp (CSRD) không phải các chương trình tự nguyện. Sóng Greenlash đã dẫn đến các động thái nới lỏng hoặc trì hoãn những tiêu chuẩn này, tạo ra tín hiệu nhầm lẫn về hướng đi dài hạn.
|
Chủ nghĩa tư bản thức tỉnh (Woke capitalism) là một thuật ngữ (thường mang hàm ý chỉ trích) dùng để mô tả việc các tập đoàn lớn thể hiện sự ủng hộ đối với các phong trào và giá trị tiến bộ xã hội như bình đẳng giới, chống phân biệt chủng tộc, hay bảo vệ môi trường. Những người ủng hộ cho rằng đây là bước tiến cần thiết, thể hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Ngược lại, những người chỉ trích cáo buộc rằng đây chỉ là một chiến lược marketing để thu hút khách hàng, một hành động "tẩy trắng đạo đức" (woke-washing) mà không thực sự thay đổi bản chất hoạt động kinh doanh cốt lõi của doanh nghiệp. Năng lượng thực dụng (Pragmatic energy) là một cách tiếp cận đầu tư năng lượng, nhấn mạnh vào tính hiệu quả, an ninh nguồn cung và khả năng chi trả, thay vì chỉ tập trung thuần túy vào các giá trị "xanh". Nó không phủ nhận tầm quan trọng của chuyển đổi sang năng lượng sạch, nhưng nó chấp nhận rằng trong giai đoạn quá độ, cả năng lượng tái tạo và nhiên liệu hóa thạch (với công nghệ giảm phát thải) đều có vai trò cần thiết để đảm bảo nền kinh tế vận hành ổn định. Đây là thuật ngữ được các định chế tài chính sử dụng để thể hiện một lập trường trung dung, tránh các cuộc đối đầu chính trị cực đoan. |
Đánh giá các tác động ngắn hạn
Nhìn bề ngoài, hiện tượng Greenlash mang lại một số tín hiệu tích cực cho doanh nghiệp Việt Nam trong ngắn hạn. Sóng phản kháng xanh tại phương Tây đã chuyển hóa thành các động thái chính trị cụ thể làm chậm lại lộ trình triển khai các quy định bền vững, đặc biệt thông qua cơ chế "stop-the-clock" (Đây là cơ chế lập pháp được EU sử dụng để tạm thời hoãn ngày có hiệu lực của một quy định như CSRD, cho phép các bên liên quan có thêm thời gian chuẩn bị) được Liên minh châu Âu phê duyệt vào tháng 4/2025 và tiếp tục thông qua Omnibus Package (Đây là một gói luật duy nhất của EU nhằm sửa đổi đồng loạt nhiều quy định liên quan như CSRD, CSDDD… để giảm gánh nặng hành chính và đẩy nhanh quy trình lập pháp). Cơ chế này là kết quả trực tiếp của sức ép chính trị từ các nhóm lợi ích kinh tế và công chúng phản đối chi phí của chuyển đổi xanh ở các nước phương Tây[5].
Đối với CSRD, lịch trình ban đầu yêu cầu các công ty sóng thứ hai (các doanh nghiệp lớn) bắt đầu báo cáo từ năm tài chính 2025, với báo cáo đầu tiên vào năm 2026. Tuy nhiên, Omnibus Package đã dời deadline cho sóng thứ hai từ năm 2026 sang năm 2028. Đối với các công ty sóng thứ ba (SME niêm yết), họ hiện có thêm 2-3 năm để chuẩn bị so với kế hoạch ban đầu, và không có sự trì hoãn nào cho các công ty sóng thứ 4 (các công ty ngoài Liên minh châu Âu) khi thời hạn báo cáo của họ vẫn giữ nguyên năm 2029[6].
Tương tự, deadline của CSDDD đã bị hoãn lại từ ngày 26/07/2026 sang 26/07/2027, trong khi áp dụng cho lần đầu tiên được hoãn từ ngày 26/07/2027 qua ngày 26/07/2028. Omnibus Package còn đề xuất giới hạn đánh giá rủi ro chỉ với các nhà cung cấp trực tiếp thay vì toàn bộ chuỗi giá trị, và giảm tần suất giám sát nhà cung cấp từ hàng năm lên 5 năm. Điều này có nghĩa là các công ty lớn nhất có thêm 2-3 năm để xây dựng các hệ thống truy xuất nguồn gốc và kiểm tra rủi ro nhân quyền[7].
Trong khi đó, cơ chế CBAM đang trong giai đoạn chuyển tiếp, kéo dài đến hết ngày 31/12/2025, các nhà nhập khẩu chỉ có nghĩa vụ báo cáo dữ liệu phát thải mà không phải trả phí. Từ 01/01/2026, các nghĩa vụ tài chính sẽ chính thức có hiệu lực[8]. Giá mỗi chứng chỉ CBAM sẽ được tính dựa trên giá đấu giá trung bình hàng tuần của tín chỉ EU ETS (hiện dao động 60-70 EUR/tấn CO2)[9]. Tuy nhiên, nhằm giảm gánh nặng hành chính, các đề xuất gần đây cho phép doanh nghiệp sử dụng các giá trị phát thải mặc định trong trường hợp thiếu dữ liệu thực tế từ nhà sản xuất.
Những trì hoãn này tạo ra cơ hội cho các doanh nghiệp Việt Nam ngành dệt may, gỗ, da giày và nông sản. Thay vì phải đầu tư hàng triệu USD vào hệ thống báo cáo bền vững, minh bạch hóa chuỗi cung ứng số hóa, và cơ sở hạ tầng xanh ngay năm 2025, các doanh nghiệp có thêm 2-3 năm để chuẩn bị một cách có kế hoạch.
Tuy nhiên, phải nhấn mạnh rằng những hoãn lại này chỉ kéo dài lộ trình. Các quy định CSRD, CSDDD, và CBAM vẫn duy trì nội dung cốt lõi của chúng; và Omnibus Package chỉ đề xuất đơn giản hóa, không phải loại bỏ hoàn toàn. Hơn nữa, ngay cả trong giai đoạn hoãn lại, các công ty vẫn có thể nhận được yêu cầu tuân thủ từ các khách hàng và nhà đầu tư của họ.
Khi Greenlash tan đi, những quy định này sẽ quay trở lại với sức mạnh hoặc thậm chí còn chặt chẽ hơn. "Phao cứu sinh tạm thời" này chỉ có giá trị nếu các doanh nghiệp sử dụng nó để xây dựng năng lực một cách có chủ đích, chứ không phải để chờ đợi xem liệu quy định sẽ thay đổi hay không.
Cái bẫy chiến lược trên sóng Greenlash
Đây chính là nơi doanh nghiệp Việt Nam phải tỉnh táo cao độ. Greenlash, theo bản chất, là hiện tượng chính trị bề mặt với chu kỳ ngắn, trong khi các lực lượng kinh tế sâu hơn tiếp tục thúc đẩy sự chuyển đổi xanh bất kể ngược gió chính trị.
Trước hết, các thương hiệu toàn cầu và nhà bán lẻ lớn - Apple, Nike, Walmart, IKEA - không phụ thuộc vào quy định Chính phủ để áp đặt tiêu chuẩn chuỗi cung ứng. Walmart công bố "Project Gigaton" nhằm ngăn chặn phát thải 1 tỷ tấn metric từ chuỗi cung ứng vào năm 2030[10]. Nike sử dụng Chỉ số bền vững chuỗi cung ứng (SCSI) để đánh giá các nhà cung cấp logistics dựa trên tiêu chuẩn môi trường, nhân sự, an toàn và cộng đồng[11]. IKEA cam kết trở thành "Climate Positive" vào năm 2030[12]. Những tiêu chuẩn này tồn tại độc lập với chính trường và sẽ không bao giờ biến mất chỉ vì Greenlash. Thực tế, các nhà bán lẻ coi yêu cầu bền vững là phương tiện để giảm rủi ro và tối ưu hóa lợi nhuận dài hạn.
Thứ hai, các nhà đầu tư lớn vẫn theo dõi rủi ro khí hậu. Mặc dù các gã khổng lồ như Vanguard đã bỏ phiếu chống lại phần lớn đề xuất về môi trường của cổ đông trong năm 2025, họ cho rằng đó là do các đề xuất này "quá áp đặt" chứ không phải vì họ từ bỏ mục tiêu bền vững. Quan trọng hơn, dòng tiền vẫn đang chảy đúng hướng[13].
Dữ liệu từ IEA dự báo trong năm 2025, đầu tư toàn cầu vào năng lượng sạch sẽ đạt 2.2 ngàn tỷ USD, tiếp tục duy trì tỷ lệ cao hơn gấp đôi so với đầu tư vào nhiên liệu hóa thạch[14]. Con số này cho thấy một sự dịch chuyển vốn mang tính cấu trúc và dài hạn, không bị ảnh hưởng bởi các biến động chính trị ngắn hạn.
Thứ ba, Greenlash không thể dập tắt được một động lực mang tính cấu trúc: sức mua của thế hệ người tiêu dùng mới. Khoảng 59-60% Gen Z và Millennials sẵn sàng trả thêm tiền cho sản phẩm bền vững[15]. Tại Việt Nam, nó đã trở thành động lực tăng trưởng thực tế, JP Corelex chứng kiến nhu cầu quốc tế đối với giấy tái chế tăng vọt, giúp công ty xuất khẩu 90% sản lượng.
Rủi ro thực sự là cạnh tranh khu vực. Bangladesh hiện sở hữu 202 nhà máy dệt may được chứng nhận LEED, với các nhà máy như Vintage Denim Studio đã giảm chi phí năng lượng 46%, phát thải carbon 45% và chi phí nước 53%. Ấn Độ cũng đang tích cực đầu tư vào công nghệ dệt sạch. Nếu Việt Nam trì hoãn chuyển đổi xanh, ngành dệt với chỉ 69 nhà máy đạt tiêu chuẩn xanh sẽ có nguy cơ tụt lại. Các đơn đặt hàng sẽ chuyển sang Bangladesh hoặc Ấn Độ, khiến Việt Nam mất thị phần trong chuỗi cung ứng giá trị cao[16].
Vượt bẫy Greenlash để tái định vị chiến lược bền vững
Thay vì coi Greenlash là lý do để dừng lại, doanh nghiệp Việt Nam nên xem đây như là cơ hội xây dựng tính chính danh và năng lực cạnh tranh bền vững.
Đầu tiên, tập trung vào hiệu quả năng lượng và tài nguyên. Ngành dệt may Việt Nam, với chi phí lao động cạnh tranh nhưng tiêu thụ nước cao, nên đầu tư vào xử lý nước tiên tiến, đèn LED, và năng lượng mặt trời. Điều này không chỉ tuân thủ CBAM và CSDDD mà còn nâng cao lợi nhuận trực tiếp.
Thứ hai, xây dựng năng lực truy xuất nguồn gốc và minh bạch hóa. Nhà bán lẻ toàn cầu yêu cầu truy xuất từng sản phẩm từ công nhân đến người tiêu dùng. Công nghệ như blockchain và IoT cho phép doanh nghiệp Việt Nam thực hiện điều này hiệu quả. Quyết Định 21/2025/QĐ-TTg thiết lập khung phân loại xanh chính thức với 45 loại dự án đủ điều kiện trên 7 khu vực công nghiệp, điều này tạo lộ trình rõ ràng cho các doanh nghiệp lựa chọn công nghệ[17].
Thứ ba, tăng cường R&D vật liệu tuần hoàn. Nền kinh tế tuần hoàn không phải khái niệm tương lai - nó là yêu cầu hiện tại từ thị trường Liên minh châu Âu. Việt Nam cần xây dựng khả năng sản xuất lại vật liệu và thiết kế sản phẩm tối ưu hóa các vòng lặp sống sót. Công nghệ này tạo vị trí công việc mới, tăng giá trị, và tạo rào cản chống cạnh tranh từ các quốc gia chi phí thấp.
Về phía chính sách, việc Chính phủ duy trì một lộ trình chuyển đổi xanh nhất quán là yếu tố then chốt. Động thái cụ thể là Quyết định 232/QĐ-TTg ban hành tháng 1/2025, phê duyệt Đề án phát triển thị trường carbon. Việc thiết lập lộ trình rõ ràng, giai đoạn thí điểm từ 2025-2028 và vận hành đầy đủ từ 2029, sẽ tạo ra khung pháp lý ổn định, giúp doanh nghiệp tự tin hoạch định chiến lược đầu tư dài hạn vào công nghệ xanh và nâng cao sức cạnh tranh quốc tế.
[1] https://carnegieendowment.org/research/2025/09/climate-backlash-europe-green-transition-farmers-protests?lang=en
[2] https://www.corporatecomplianceinsights.com/the-state-of-esg-2025/
[3] https://time.com/6291317/larry-fink-esg-climate-action/
[4] https://globescan.com/2024/05/21/globescans-analysis-of-larry-finks-12th-annual-letter-to-ceos/
[5] https://www.corporatecomplianceinsights.com/eu-regulatory-retreat-omnibus-package-impact-sustainability-reporting/
[6] https://www.sidley.com/en/insights/newsupdates/2025/04/eu-omnibus-package-eu-adopts-stop-the-clock-directive-and-begins-esrs-simplification-process
[7] https://www.corporatecomplianceinsights.com/eu-regulatory-retreat-omnibus-package-impact-sustainability-reporting/
[8] https://taxation-customs.ec.europa.eu/carbon-border-adjustment-mechanism_en
[9] https://ember-energy.org/data/european-electricity-prices-and-costs/
[10] https://corporate.walmart.com/news/2024/02/21/walmart-suppliers-lead-the-charge-help-deliver-project-gigaton-goal-more-than-six-years-early
[11] https://about.nike.com/en/resources/supply-chain-sustainability-index
[12] https://www.ikea.com/global/en/newsroom/sustainability/ikea-takes-sustainable-living-to-a-new-level-with-new-commitments-to-become-people-and-planet-positive-by-2030-180607/
[13] https://www.esgdive.com/news/vanguard-supports-zero-environmental-social-proposals-for-second-straight-proxy-season-in-2025/759282/
[14] https://iea.blob.core.windows.net/assets/1c136349-1c31-4201-9ed7-1a7d532e4306/WorldEnergyInvestment2025.pdf
[15] https://plasticbank.com/blog/how-consumer-demand-is-fueling-the-sustainability-shift/
[16] https://en.vneconomy.vn/green-transformation-of-textile-industry-in-vietnam.htm
[17] https://www.dfdl.com/insights/legal-and-tax-updates/vietnam-green-taxonomy-issued/
Nguyễn Nhiều Lộc
