Tháo dỡ tuần hoàn: 'Mỏ vàng' bị lãng quên trong ngành xây dựng
Hàng tỷ tấn chất thải xây dựng được tạo ra mỗi năm không chỉ là gánh nặng môi trường, mà còn là một "mỏ vàng" tài nguyên trị giá hàng trăm tỷ USD đang bị bỏ quên.
Trong khi các quốc gia phát triển đang biến hoạt động tháo dỡ tuần hoàn thành một ngành công nghiệp sinh lời, thì tại Việt Nam, sự thiếu vắng khung chính sách đồng bộ và một thị trường thứ cấp minh bạch đang khiến tiềm năng này bị lãng phí. Đây là cuộc đua về hiệu quả sử dụng tài nguyên, và doanh nghiệp nào tiên phong sẽ nắm giữ lợi thế cạnh tranh then chốt.
Phế thải xây dựng: Từ gánh nặng chi phí đến “mỏ vàng tài nguyên”
“Tháo dỡ tuần hoàn" (circular deconstruction) đang trở thành chiến lược then chốt trong việc chuyển đổi từ mô hình kinh tế tuyến tính sang mô hình kinh tế tuần hoàn. Khác với phương pháp phá dỡ truyền thống chỉ tập trung vào việc loại bỏ công trình nhanh chóng và tạo ra khối lượng lớn phế thải, tháo dỡ tuần hoàn là quá trình có kế hoạch và có chủ đích nhằm thu hồi tối đa các vật liệu xây dựng để tái sử dụng hoặc tái chế trong các dự án mới.
Theo UNEP và GlobalABC, ngành xây dựng toàn cầu tạo ra khoảng 2 tỷ tấn chất thải xây dựng và phá dỡ (CDW) hàng năm, chiếm khoảng một phần ba tổng lượng chất thải toàn cầu[1]. Tuy nhiên, việc áp dụng các thực tiễn xây dựng tuần hoàn như tái sử dụng vật liệu và xây dựng mô-đun vẫn hạn chế trong thực tế dù đã có tiến bộ về mặt lý thuyết.
Tại châu Âu, vật liệu tái chế chỉ chiếm 18% tổng đầu vào xây dựng vào đầu năm 2024. Điều này trở nên đặc biệt quan trọng khi carbon ẩn từ các vật liệu như thép và xi măng vẫn là nguồn phát thải chính, đóng góp 18% tổng phát thải CO₂ liên quan đến tòa nhà toàn cầu[2].
Trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, việc phát triển ngành công nghiệp tháo dỡ tuần hoàn không chỉ góp phần giảm áp lực lên môi trường mà còn mở ra những cơ hội kinh doanh mới cho các doanh nghiệp trong chuỗi giá trị xây dựng bền vững.
Với một nền kinh tế có độ mở lớn và phụ thuộc vào vốn FDI như Việt Nam, việc chậm chân trong việc xây dựng ngành công nghiệp tái chế xây dựng nội địa đồng nghĩa với nguy cơ tụt lại phía sau trong cuộc đua thu hút dòng vốn đầu tư chất lượng cao thế hệ mới - những dòng vốn đang ngày càng siết chặt các tiêu chí ESG trong chuỗi cung ứng.
Theo World Green Building Council, tòa nhà tuần hoàn được định nghĩa là tòa nhà tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên đồng thời giảm thiểu chất thải suốt vòng đời, trong đó việc tháo rời, tái sử dụng hoặc tái chế các vật liệu, linh kiện và hệ thống ẩn là những nguyên tắc cốt lõi[3]. Đây chính là "mỏ vàng" tiềm năng mà ngành xây dựng Việt Nam cần khai phá để đạt được các tiêu chuẩn công trình xanh quốc tế như LEED ((Hệ thống chứng nhận công trình xanh của Mỹ) và EDGE (chứng nhận của IFC cho công trình sử dụng tài nguyên hiệu quả), đồng thời góp phần vào mục tiêu giảm 11% tiềm năng giảm thiểu phát thải toàn cầu của ngành tòa nhà vào năm 2035[4].
Từ phế thải xây dựng đến nguồn lực kinh tế
Theo nghiên cứu của World Economic Forum, 4 trụ cột chính của bất động sản tương lai bao gồm tính bền vững (sustainability), khả năng phục hồi (resilience), chất lượng sống (liveability) và khả năng chi trả (affordability). Trong đó, tính bền vững được thể hiện rõ qua việc tối ưu hóa sử dụng vật liệu và giảm thiểu chất thải[5].
Các dòng vật liệu có thể được thu hồi từ một công trình bao gồm kết cấu thép, bê tông nghiền làm cốt liệu tái chế, gạch, gỗ, kính và các thiết bị cơ điện. Tại châu Âu, mô hình "thu hoạch đô thị" (urban mining) đã được triển khai ở các nước như Hà Lan và Đan Mạch, nơi các công ty chuyên về khai thác và tái chế vật liệu từ các tòa nhà cũ.
Chính phủ Đan Mạch đã công bố dự thảo quy định mới nhằm tăng cường tái sử dụng và tái chế vật liệu xây dựng cũ. Thay vì kết thúc trong các container và phân loại sau đó, vật liệu từ các tòa nhà bị phá dỡ sẽ được phân loại trong quá trình phá dỡ. Quy định này áp dụng cho tòa nhà có diện tích từ 250m² trở lên, với kỳ vọng[6]:
- 14% bê tông chất lượng cao có thể được tái chế (gần như 0% hiện tại)
- 60% gỗ chưa xử lý có thể được tái chế (40% hiện tại)
- 27% gạch, ngói và gạch có thể được tái chế (gần như 0% hiện tại)
Các công nghệ hỗ trợ đang được áp dụng rộng rãi gồm Mô hình thông tin công trình (BIM) cho việc thiết kế tháo dỡ (design for deconstruction) và "hộ chiếu vật liệu" (material passports) giúp truy xuất nguồn gốc và chất lượng vật liệu. Theo UNEP, 40% các công ty xây dựng lớn đã báo cáo việc sử dụng BIM vào năm 2023 để tối ưu hóa việc sử dụng năng lượng trong giai đoạn thiết kế[7].
IFC cũng chỉ ra rằng các tòa nhà xanh đại diện cho cơ hội đầu tư 1.5 ngàn tỷ USD tại các thị trường mới nổi, trong đó việc chuyển đổi sang công nghệ xanh hơn trong xây dựng và vận hành có thể giảm 23% lượng phát thải carbon của chuỗi giá trị xây dựng vào năm 2035[8]. Các lợi ích định lượng từ việc thu hồi vật liệu bao gồm giá trị kinh tế từ vật liệu thu hồi, giảm chi phí xử lý phế thải, và tác động tích cực đến điểm số ESG của các công ty bất động sản và xây dựng. Theo World Green Building Council, hơn 20% các tòa nhà thương mại mới ở các nước OECD đã được chứng nhận xanh vào năm 2023, tăng từ 15% năm 2020[9].
Những rào cản khiến 'mỏ vàng' phế thải chưa được khai phá
Tại Việt Nam, việc phát triển ngành công nghiệp tháo dỡ tuần hoàn đang đối mặt với nhiều thách thức cơ bản.
Theo báo cáo do Đại học Liège và Đại học Xây dựng Hà Nội thực hiện, phương pháp xử lý chính của CDW hiện tại là chôn lấp (85-90%), trong khi tỷ lệ tái sử dụng và tái chế chỉ lần lượt là khoảng 10% và 1-2%[10].
Một nghiên cứu công bố vào cuối năm 2023 cho thấy một bức tranh đáng báo động tại thủ đô: mỗi ngày, Hà Nội phát sinh khoảng 3,000 tấn chất thải xây dựng, nhưng có tới 55% trong số đó, tương đương hơn 1,600 tấn, bị xử lý không chính thức, phần lớn là đổ thải trái phép. Tỷ lệ được đưa đến các bãi chôn lấp quy hoạch chỉ chiếm vỏn vẹn 45%[11].
Thiếu quy định và tiêu chuẩn kỹ thuật cho việc tháo dỡ và sử dụng vật liệu tái chế là rào cản chính. Mặc dù Thông tư 08/2017/TT-BXD quy định về quản lý CDW, nhưng hướng dẫn kỹ thuật chi tiết để thúc đẩy xử lý và tái chế CDW vẫn chưa đầy đủ. Bên cạnh đó, các tiêu chuẩn và tiêu chí cần thiết cho vật liệu tái chế từ CDW và hướng dẫn sử dụng vật liệu tái chế vẫn chưa được quy định đầy đủ tại Việt Nam.
Chi phí nhân công và thiết bị tháo dỡ có chọn lọc cao hơn so với phá dỡ bằng máy móc truyền thống. Theo kinh nghiệm của CTCP Đầu tư - Thương mại - Xây dựng Vũ Minh Trung tại Đà Nẵng, với dự án tái chế phế thải xây dựng quy mô 20,000m² và vốn đầu tư 10 tỷ đồng, dây chuyền nghiền - phân loại có công suất gần 100 tấn/ngày với giá bán khoảng 130,000 đồng/m³ vật liệu san lấp[12].
Thị trường cho vật liệu xây dựng thứ cấp còn sơ khai và thiếu niềm tin về chất lượng. Theo Bộ Xây dựng (hiện nay đã sáp nhập với Bộ Giao thông Vận tải), trong Quyết định 385/QĐ-BXD năm 2022 về Kế hoạch hành động ngành Xây dựng ứng phó với biến đổi khí hậu, mục tiêu đến năm 2030 là 25% các vật liệu xây dựng chủ yếu sản xuất trong nước được chứng nhận sản phẩm xanh, nhưng vật liệu tái chế từ phế thải xây dựng vẫn chưa có tiêu chuẩn rõ ràng[13].
Tư duy thiết kế hiện tại vẫn theo hướng "xây để tồn tại" mà chưa có "thiết kế để tháo dỡ". Khác với các nước tiên tiến như Nhật Bản - nơi có Luật tái chế vật liệu xây dựng được ban hành từ năm 2000 và đã đạt tỷ lệ tái chế hơn 90% cho các vật liệu xây dựng chính, Việt Nam vẫn chưa có khung pháp lý tương tự[14].
So sánh với các quy định của EU về Extended Producer Responsibility (EPR), Pháp đã triển khai chương trình EPR toàn diện cho CDW từ năm 2023, bao gồm cả chất thải trơ (bê tông, gạch) và các vật liệu khác (kim loại, nhựa, gỗ, cách nhiệt). Hà Lan cũng đã thực hiện chương trình EPR cho kính phẳng từ năm 2022, trong khi Việt Nam chưa có cơ chế chính sách tương tự[15].
Giải mã lộ trình “giải phóng” nguồn lực: Từ khung pháp lý đến tín dụng xanh
Khung Kế hoạch Quốc gia GGGI-Việt Nam 2024-2028, GGGI sẽ tiếp tục hỗ trợ Việt Nam trong 7 lĩnh vực chiến lược bao gồm đầu tư xanh, hành động khí hậu, công nghiệp xanh, nông nghiệp thích ứng khí hậu, quản lý chất thải, tòa nhà xanh và thị trường carbon[16].
Lồng ghép các quy định về tháo dỡ tuần hoàn vào Luật xây dựng và quy chuẩn kỹ thuật quốc gia. Theo Quyết định số 491/QĐ-TTg năm 2018, Việt Nam đã đề ra mục tiêu đến năm 2025, 90% CDW từ các khu vực đô thị sẽ được thu gom và xử lý đáp ứng yêu cầu bảo vệ môi trường và 60% sẽ được tái sử dụng hoặc tái chế[17]. Tuy nhiên, cần có hướng dẫn kỹ thuật chi tiết và tỷ lệ tái chế bắt buộc cụ thể hơn.
Xây dựng các trung tâm xử lý và tái chế CDW quy mô vùng theo mô hình hợp tác công-tư (PPP) sẽ tạo ra hạ tầng cần thiết. Dự án Eco-Industrial Park (EIP) do SECO (Thụy Sĩ) tài trợ 3.4 triệu USD cho giai đoạn 2024-2028, việc nhân rộng mô hình EIP trên toàn quốc sẽ thúc đẩy kinh tế tuần hoàn và giảm thiểu tác động biến đổi khí hậu[18].
Ban hành cơ chế khuyến khích như tín dụng xanh cho các dự án sử dụng vật liệu tái chế. IFC đã chỉ ra rằng đầu tư toàn cầu vào hiệu quả năng lượng cho tòa nhà giảm 7% xuống 270 tỷ USD năm 2023 do chi phí vay tăng cao[19].
Thúc đẩy các dự án thí điểm về "khai thác đô thị" tại các khu vực đô thị lớn đang có kế hoạch cải tạo. Ví dụ thành công từ thành phố Palo Alto, California với Đạo luật tháo dỡ yêu cầu các tòa nhà thương mại phải được "tháo dỡ hoàn toàn" thay vì phá dỡ bằng máy móc, đã giúp tăng tỷ lệ chuyển hướng CDW khỏi bãi chôn lấp và tạo ra thị trường tái sử dụng vật liệu địa phương[20].
Áp dụng mô hình chứng chỉ "sẵn sàng cho tương lai tuần hoàn" theo tiêu chuẩn quốc tế sẽ tạo động lực cho các nhà đầu tư. Việt Nam có thể học hỏi từ chương trình EDGE của IFC, hiện có mặt tại hơn 170 quốc gia và cung cấp phần mềm miễn phí để xác định các giải pháp thiết kế hiệu quả chi phí nhằm giảm tiêu thụ tài nguyên ít nhất 20%[21].
Cuối cùng, xây dựng năng lực và đào tạo nguồn nhân lực chuyên về tháo dỡ tuần hoàn. Theo World Green Building Council, cần có các chương trình phát triển lực lượng lao động ưu tiên lấp đầy khoảng trống kỹ năng đồng thời thúc đẩy sự đa dạng giới trong các vai trò lãnh đạo xây dựng xanh, nhằm tạo ra các giải pháp bao gồm và bền vững hơn cho môi trường đô thị.
[1] https://globalabc.org/sites/default/files/2025-03/Global-Status-Report-2024_2025.pdf
[2] https://globalabc.org/sites/default/files/2025-03/Global-Status-Report-2024_2025.pdf
[3] https://worldgbc.org/wp-content/uploads/2023/05/Circular-Built-Environment-Playbook-Report_Final.pdf
[4] https://globalabc.org/sites/default/files/2025-03/Global-Status-Report-2024_2025.pdf
[5] https://reports.weforum.org/docs/WEF_Reimagining_Real_Estate_2024.pdf
[6] https://www.interregeurope.eu/inertwaste/news-and-events/news/in-denmark-old-building-materials-must-be-used-again
[7] https://globalabc.org/sites/default/files/2025-03/Global-Status-Report-2024_2025.pdf
[8] https://www.ifc.org/en/insights-reports/2023/building-green-in-emerging-markets
[9] https://globalabc.org/sites/default/files/2025-03/Global-Status-Report-2024_2025.pdf
[10] https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/316476/1/Rapport%20WalDeCoViet_R1_wastes%20production.pdf
[11] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38008831/
[12] https://nld.com.vn/bien-phe-thai-xay-dung-thanh-vat-lieu-huu-ich-196250918210701282.htm
[13] https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Xay-dung-Do-thi/Quyet-dinh-385-QD-BXD-2022-Ke-hoach-hanh-dong-nganh-Xay-dung-ung-pho-voi-bien-doi-khi-hau-513867.aspx
[14] https://www.weforum.org/stories/2024/04/japan-circular-built-environment/
[15] https://www.bpie.eu/wp-content/uploads/2024/06/Extended-Producer-Responsibility-in-Construction-June-2024.pdf
[16] https://gggi.org/viet-nam-and-gggi-launch-the-new-2024-2028-country-plan-for-green-growth-and-climate-actions/
[17] https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/316476/1/Rapport%20WalDeCoViet_R1_wastes%20production.pdf
[18] https://en.monre.gov.vn/an-additional-34-million-usd-for-developing-ecoindustrial-parks-in-viet-nam-8482.htm
[19] https://globalabc.org/sites/default/files/2025-03/Global-Status-Report-2024_2025.pdf
[20] https://content.ellenmacarthurfoundation.org/m/3911fc04a84fcb05/original/Accelerating-the-circular-economy-through-commercial-deconstruction-and-reuse.pdf
[21] https://edgebuildings.com/wp-content/uploads/2022/02/ifcs-green-buildings-policy-pathways.pdf
Nguyễn Nhiều Lộc
