Công lý khí hậu: Khi khoảng trống tài chính nới rộng “hố sâu” bất bình đẳng
Một câu hỏi khiến tôi suy nghĩ mãi: “Giữa Tài chính và Giáo dục - điều gì quan trọng hơn”? Và trong một thế giới đầy bất định, chúng ta phải bắt đầu từ đâu?”
Trước những diễn biến đang nhiều lo lắng khi tỷ lệ phân chia cho các nước nghèo và những cam kết của nhiều bất cập, đồng thời tỷ lệ cam kết giảm 5%/năm khí thải CO2 từ nguồn nguyên liệu hóa thách dường như yếu đi, tôi nhận được rất nhiều câu hỏi. Từ doanh nghiệp, từ các bạn trẻ trong lớp học của GLC (Green Leader Coaching - Khai vấn Lãnh đạo xanh), và cả những người làm chính sách tại Việt Nam.
* Net Zero: Giấc mơ có sụp đổ nếu thiếu giáo dục và tài chính
Để trả lời câu hỏi đó, chúng ta không thể chỉ đứng từ góc nhìn kỹ thuật hay những cam kết ngoại giao hoành tráng. Chúng ta phải nhìn vào sự thật trần trụi về Công lý Khí hậu - nơi khoảng cách giữa các quốc gia giàu và nghèo đang tạo ra “hố sâu" bất bình đẳng chưa từng có trong lịch sử loài người.
Khác biệt về nền tảng tài chính tạo ra sự bất bình đằng
Trong những chuyến công tác từ London đến Berlin, từ các cuộc gặp ở Brussels cho đến khi trở về miền Trung Việt Nam sau những đợt bão lớn, tôi đều nhận ra một nghịch lý đau đớn: những cộng đồng gây tác động ít nhất lên khí hậu lại chính là những người đang phải trả cái giá đắt nhất. Báo cáo của Oxfam năm 2023 cho thấy 1% những người giàu nhất thế giới phát thải nhiều hơn tổng lượng phát thải của 5 tỷ người nghèo nhất.
Nhóm V20, gồm những quốc gia dễ bị tổn thương nhất (trong đó có Việt Nam) ước tính chúng ta đã mất đi hơn 20% tiềm năng tăng trưởng trong hai thập kỷ qua vì biến đổi khí hậu. Trong khi đó, dòng tài chính quốc tế cho thích ứng khí hậu tiếp tục giảm, khiến khoảng cách tài chính để bảo vệ người nghèo ngày càng lớn.
Khi nhìn những con số này, tôi nhận ra một sự thật: chúng ta đang nói về Net Zero như một mục tiêu chung, nhưng xuất phát điểm của mỗi quốc gia là rất khác nhau.
Và câu hỏi “Tài chính hay Giáo dục quan trọng hơn?” không còn là lựa chọn “hoặc - hoặc”, mà là mối quan hệ nhân quả. Tuy nhiên, trong bối cảnh khẩn cấp hiện nay, Tài chính đóng vai trò như “vốn mồi” để hành động được triển khai, trong khi Giáo dục là “nguồn sống” giúp chuyển hóa những dòng vốn ấy thành năng lực thật sự.
Tài chính là phần cứng của hệ thống. Không ai có thể học cách canh tác carbon thấp khi còn đang chật vật trả nợ từng mùa. Không người nông dân nào ở Tây Nguyên có thể đáp ứng EUDR (Quy định chống phá rừng của Liên minh châu Âu) nếu họ không có tiền để chuyển đổi, lập bản đồ vùng trồng hay truy xuất nguồn gốc. Và không cộng đồng ven biển nào ở miền Trung có thể sống an toàn nếu thiếu đê biển, hồ điều tiết, rừng ngập mặn, hệ thống cảnh báo sớm hay hạ tầng đo mặn.
Tất cả đều cần vốn. Nếu không có tài chính, mọi khuyến nghị về chuyển đổi xanh đều trở thành lý tưởng xa vời.
Chiều ngược lại, tài chính mà thiếu giáo dục lại dẫn đến những hệ lụy nặng nề. Khi không có đủ kiến thức về môi trường, khoa học khí hậu và quản trị rủi ro, doanh nghiệp dễ rơi vào greenwashing (tẩy xanh hay giả xanh) ngay cả khi không cố tình. Nhiều nơi tự gắn nhãn “eco” hay “ESG” mà không hiểu cốt lõi, khiến các dự án xanh chỉ đẹp trong báo cáo mà không mang lại tác động thật.
Ở một số địa phương, những dự án nông nghiệp công nghệ cao lên đến hàng chục tỷ đồng bị bỏ hoang vì người vận hành không được đào tạo cách chạy hệ thống, dẫn đến thất bại và làm trầm trọng hơn nợ công xanh. Trên phạm vi toàn cầu, ngay cả khi nhiều quốc gia nhận được vốn khí hậu, họ vẫn không đạt được mục tiêu giảm phát thải vì thiếu năng lực hấp thụ vốn và thiếu giáo dục nền tảng - kết quả là vừa thêm nợ nần, vừa không tiến gần hơn tới Net Zero.
Giáo dục chính là phần mềm của hệ thống - là thứ giúp vốn không bị lãng phí, giúp ý tưởng không bị đứt gãy, giúp công nghệ không nằm trong kho mà đi vào đời sống. Giáo dục giúp người nông dân hiểu vì sao phải giữ đất khỏe để đất nuôi mình lâu dài. Nó giúp chủ doanh nghiệp biết cách quản lý carbon và tối ưu chuỗi cung ứng mà không sợ chi phí vượt quá lợi ích. Giáo dục giúp cán bộ địa phương ra quyết định dựa trên khoa học chứ không dựa vào nhiệm kỳ. Và quan trọng hơn, giáo dục tạo ra văn hóa – văn hóa tôn trọng thiên nhiên, văn hóa thích ứng, văn hóa lãnh đạo có trách nhiệm.
Nhưng giáo dục vì khí hậu không thể chỉ là những bài giảng về đo CO2 hay quy định giảm phát thải. Ở tầng sâu nhất, giáo dục phải đánh thức Lòng nhân với Thiên nhiên. Khi một nhà quản lý có lòng nhân, họ sẽ không ký một dự án thủy điện phá rừng chỉ vì mục tiêu ngắn hạn. Khi một nông dân có lòng nhân với đất, họ sẽ biết chăm đất thay vì vắt kiệt đất. Khi một doanh nghiệp có lòng nhân với người lao động, họ sẽ xây dựng chuỗi cung ứng có trách nhiệm thay vì chuyển rủi ro xuống người nghèo.
Nhận thức ấy càng trở nên rõ ràng khi tôi có cơ hội trao đổi tại Brussels với các đại diện của European Commission. Họ chia sẻ rằng dân chủ và công lý khí hậu không thể tách rời nhau; chỉ khi tiếng nói của cộng đồng dễ tổn thương được lắng nghe, chúng ta mới có thể đạt được công bằng trong chuyển đổi xanh. Khi đứng giữa những cánh đồng Flanders nơi Thế chiến I xảy ra, tôi cảm nhận sâu sắc rằng hòa bình không phải là thừa kế. Công lý không tự nhiên mà có. Và tương lai không tự nhiên được bảo đảm. Chúng ta cần những người tiên phong dám bảo vệ hòa bình, bảo vệ thiên nhiên và bảo vệ con người.
Việt Nam đang đứng trước một bước ngoặt lịch sử: chịu rủi ro khí hậu cao nhất Đông Nam Á, nhưng cũng có cơ hội lớn nhất để trở thành quốc gia tiên phong trong chuyển đổi xanh. Điều chúng ta cần là tài chính xanh đúng nơi đúng lúc, giáo dục xanh phổ cập cho cả doanh nghiệp và cộng đồng, và thể chế xanh đủ mạnh để không ai bị bỏ lại phía sau.
Hành động từ sự thấu hiểu
Cuộc chiến chống biến đổi khí hậu không chỉ là cuộc đua của công nghệ hay các dòng vốn tỷ đô. Đó là cuộc trắc nghiệm về lương tri của nhân loại.
Các nước phát triển cần thực hiện nghĩa vụ Tài chính - đó là trả món nợ quá khứ. Các nước đang phát triển cần tập trung vào Giáo dục - đó là đầu tư cho tương lai. Và tất cả chúng ta cần nuôi dưỡng một "Lòng nhân với Thiên nhiên" - là lời bảo hiểm cho sự tồn vong.
Net Zero không phải là đích đến của những con số khô khan, đó là hành trình tìm lại sự cân bằng giữa Vật chất (Material) và Tinh thần (Spirit), như thông điệp từ những người thầy, người bạn quốc tế mà tôi hân hạnh được kết nối.
Tôi tin rằng Việt Nam có thể trở thành hình mẫu của châu Á trong chuyển đổi xanh nếu chúng ta kết hợp được ba yếu tố: tài chính để hành động, giáo dục để chuyển hóa và lòng nhân để duy trì sự bền vững lâu dài.
Hình ảnh một số buổi đào tạo của Green Leadership Community (GLC)
|
Cuộc chiến chống biến đổi khí hậu không phải là cuộc đua của công nghệ, mà là bài kiểm tra lương tri của nhân loại. Net Zero không phải là mục tiêu của những con số lạnh lùng, mà là hành trình tìm lại sự cân bằng giữa vật chất và tinh thần, giữa trách nhiệm và lòng nhân, giữa con người và thiên nhiên. Hành trình ấy sẽ chỉ thành công khi chúng ta đào tạo được những con người đủ xanh - đủ hiểu biết, đủ dũng cảm và đủ nhân văn - để dẫn dắt cộng đồng đi xa hơn, bền vững hơn.
Mong rằng, ngày càng có nhiều người bạn đồng hành trên rất nhiều trận tuyến trên con đường đó – con đường của Công lý Khí hậu, của Lòng nhân với Thiên nhiên và của một tương lai nơi không ai bị bỏ lại phía sau.
*(Bài viết sử dụng các dữ liệu tham khảo từ Báo cáo Khoảng cách Thích ứng của UNEP 2024, Báo cáo Bất bình đẳng Khí hậu của Oxfam và các nghiên cứu từ Diễn đàn V20).
Nguyễn Ngân Sophie - Chuyên gia tư vấn phát triển bền vững, Đồng Sáng Lập Viên Nghiên Cứu Hợp Tác NEPA và Dự án GLC (Khai Vấn Lãnh Đạo Xanh)
