Khi chính sách thương mại trở thành đòn bẩy cho chuyển đổi xanh
Đã đến lúc các chính phủ cần đối diện với một thực tế không thể bỏ qua: lượng phát thải “tích hợp” ẩn trong dòng hàng hóa nhập khẩu đang chiếm tỷ trọng ngày càng lớn, tác động trực tiếp đến dấu chân carbon của mỗi quốc gia.
Cảng nước sâu Dương Sơn tại Thượng Hải. Tại Trung Quốc, trong giai đoạn 2010-2021, lượng phát thải từ nhập khẩu đã tăng hơn gấp đôi, trong khi phát thải nội địa chỉ tăng 42%. Ảnh: Qilai Shen/Bloomberg.
|
Khi Công ước Khung của Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu (UNFCCC) được thiết lập năm 1992, vấn đề thương mại gần như đứng ngoài bàn thảo. Điều 3.5 của Công ước nhấn mạnh rằng các biện pháp khí hậu, kể cả đơn phương, không được trở thành công cụ phân biệt đối xử hay rào cản trá hình đối với thương mại quốc tế. Khi đó, tranh luận về thương mại vẫn được giao cho Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).
Tuy nhiên, bước sang năm 2025, khi gần 1/4 lượng khí thải toàn cầu “ẩn” trong hàng hóa giao thương quốc tế, câu hỏi đặt ra là liệu sự tách biệt này còn phù hợp?
Phát thải tích hợp là lượng phát thải phát sinh ở một quốc gia để sản xuất hàng hóa, dịch vụ được tiêu dùng ở nơi khác. Ví dụ, phát thải tích hợp trong thép của Ấn Độ bao gồm toàn bộ lượng khí thải từ ngành thép nước này để sản xuất ra số thép mà các nền kinh tế khác nhập khẩu. Hiện nay, các mục tiêu khí hậu theo Thỏa thuận Paris vẫn dựa trên nguyên tắc lãnh thổ – chỉ tính các phát thải phát sinh trong biên giới quốc gia.
Tuy vậy, nguyên tắc này không nên cản trở các nước giải quyết lượng phát thải bắt nguồn từ nhu cầu tiêu dùng của chính họ. Việc thừa nhận rằng “hàng nhập khẩu của chúng tôi chính là khí thải của các bạn” (và ngược lại) có thể mở ra cơ hội hợp tác giảm phát thải trên quy mô toàn cầu.
Phát thải từ nhập khẩu ngày càng chiếm tỷ trọng lớn trong dấu chân carbon quốc gia: tại EU, con số này chiếm gần 40% vào năm 2021. Nhóm G20 – cũng là nhóm nhập khẩu lớn nhất – chiếm tới 81% phát thải tích hợp toàn cầu. Riêng Trung Quốc và EU nhập khẩu tổng cộng 4.3 tỷ tấn CO₂ quy đổi trong năm 2021, tương đương khoảng 10% phát thải toàn cầu. Nếu cùng cam kết giảm lượng phát thải nhập khẩu, đây sẽ là tín hiệu mạnh mẽ rằng khử carbon đang trở thành tiêu chuẩn cạnh tranh tại hai thị trường lớn nhất thế giới.
Để hiện thực hóa, cần các phương pháp đo lường và theo dõi thống nhất. ISO và Nghị định thư Khí nhà kính đang xây dựng khung tiêu chuẩn. Bộ Thương mại Trung Quốc cũng lên kế hoạch phát triển cơ sở dữ liệu dấu chân carbon cho hàng xuất khẩu. Đầu năm 2025, BRICS đã ra mắt Phòng thí nghiệm về Thương mại, Biến đổi Khí hậu và Phát triển Bền vững. Các quốc gia cũng cần thiết lập mục tiêu cụ thể cho lượng phát thải nhập khẩu, tập trung vào các nguồn phát thải lớn – nơi các nỗ lực giảm thiểu thường bị kìm hãm bởi áp lực cạnh tranh quốc tế.
Tiêu chuẩn hóa và định giá sẽ là động lực then chốt. Một khu vực pháp lý có thể áp dụng quy chuẩn hiệu suất khí nhà kính cho sản phẩm tiêu thụ, giống như tiêu chuẩn năng lượng cho thiết bị gia dụng. Các yêu cầu này có thể được lồng ghép vào mua sắm công nhằm tạo thị trường cho các nhà sản xuất đi đầu, vốn cần một “khoản phí bảo hiểm xanh” để đầu tư vào công nghệ carbon thấp. Cách tiếp cận này vừa giảm phát thải tích hợp, vừa thúc đẩy thương mại sản phẩm xanh.
Song song, các cơ chế điều chỉnh biên giới carbon như Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon của EU (CBAM) của EU có thể định giá lượng carbon tích hợp trong hàng nhập khẩu ở một số ngành nhất định. Dù gây tranh cãi, CBAM đã thúc đẩy thay đổi chính sách tại Thổ Nhĩ Kỳ và Trung Quốc – những quốc gia xem đây là dấu hiệu cho thấy quá trình khử carbon đang định hình lại thị trường quốc tế.
Tất nhiên, hợp tác cắt giảm phát thải nhập khẩu sẽ chịu tác động từ khác biệt chính sách và mức độ tham vọng giữa các quốc gia, chưa kể áp lực từ các nhóm lợi ích nhiên liệu hóa thạch – vốn đang được hỗ trợ bởi chính sách đối ngoại của nền kinh tế lớn nhất thế giới. Trong bối cảnh đó, châu Âu, Trung Quốc, Brazil và Ấn Độ có chung lợi ích trong việc định hình thị trường toàn cầu theo hướng thúc đẩy chuyển đổi xanh, thay vì kéo dài sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. Chỉ sự hợp tác mới có thể giúp họ đối phó với những phản ứng ngoại giao được dự báo sẽ ngày càng quyết liệt.
Rõ ràng, chính sách thương mại phải trở thành trọng tâm của nỗ lực khử carbon. Đây đang là một trong những đòn bẩy hữu hiệu nhất để định hình một mô hình toàn cầu hóa coi trọng các cam kết xanh và tạo rào cản đối với những hành vi tiếp tục phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.
* Tác giả bài viết là Giám đốc điều hành Quỹ Khí hậu Châu Âu (European Climate Foundation) và là Đặc phái viên tại châu Âu cho hội nghị COP30.
Quốc An (Theo FT)
