Carbon offset: Giải pháp thực sự hay chỉ là hình thức "rửa xanh" phát thải?
Carbon offset (bù đắp carbon) đã trở thành lựa chọn phổ biến trong các chiến lược giảm phát thải của doanh nghiệp và quốc gia nhằm đạt mục tiêu phát thải ròng bằng 0.
Cơ chế này cho phép các bên trung hòa lượng khí nhà kính phát thải bằng cách đầu tư vào các dự án hấp thụ hoặc loại bỏ carbon như trồng rừng, năng lượng tái tạo hay thu giữ carbon. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng offset có thể bị lạm dụng như một hình thức “rửa xanh”, che giấu việc chưa cắt giảm phát thải tại nguồn.
Quy mô toàn cầu và bước đi của Việt Nam tại thị trường carbon offset
Tính đến quý 1/2025, thị trường carbon offset toàn cầu được định giá gần 1,065 tỷ USD vào năm 2023 và dự kiến sẽ tăng từ 1,205 tỷ USD năm 2024 lên hơn 3,230 tỷ USD vào năm 2032, với tỷ lệ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) là 13.1%[1]. Một số dự báo khác thậm chí còn kỳ vọng quy mô thị trường đến 2,851 tỷ USD vào năm 2030, với CAGR lên tới 31.7%[2].
Trong đó, châu Âu chiếm ưu thế với 79.46% thị phần toàn cầu vào năm 2023, nhờ hệ thống giao dịch phát thải (EU ETS) được triển khai sớm[3]. Mỹ cũng đang chứng kiến sự tăng trưởng nhanh và dự kiến đạt giá trị 326.2 tỷ USD vào năm 2032[4]. Động lực thúc đẩy thị trường này xuất phát từ nhu cầu ngày càng tăng của các quốc gia và doanh nghiệp để đáp ứng cam kết phát thải ròng bằng 0 được đặt ra tại Thỏa thuận Paris và COP26.
Hiện tại, đa số dự án carbon offset vẫn là dự án dựa vào thiên nhiên như trồng rừng, bảo tồn đất ngập nước, nhờ chi phí tương đối thấp (từ 1 USD mỗi tấn CO₂). Tuy nhiên, các giải pháp công nghệ cao như thu giữ carbon trực tiếp từ không khí (DAC) và biochar đang dần được chú ý, mặc dù chúng mới chỉ chiếm khoảng 3-5% thị phần và có chi phí cao (trên 200 USD mỗi tấn CO₂)[5]. Các dự án năng lượng tái tạo như điện mặt trời, điện gió cũng ngày càng phổ biến, tạo thêm động lực cho quá trình chuyển đổi năng lượng xanh.
Việt Nam đang từng bước tiếp cận thị trường carbon offset nội địa. Theo kế hoạch mới nhất, thị trường tín chỉ carbon Việt Nam sẽ vận hành thử nghiệm từ năm 2025 đến 2028 mà không bán tín chỉ ra nước ngoài cũng như chưa liên kết với thị trường quốc tế. Sau đó, từ năm 2029, thị trường dự kiến vận hành đầy đủ, đồng thời nghiên cứu khả năng liên kết quốc tế[6].
Trước đó, Việt Nam đã tham gia chương trình Partnership for Market Readiness (PMR) do Ngân hàng Thế giới hỗ trợ (2015-2020) để xây dựng các cơ sở pháp lý và thử nghiệm thị trường carbon. Ngày 21/12/2021, Quyết định 2157/QĐ-TTg thành lập Ủy ban Chỉ đạo Quốc gia, nhằm đảm bảo các cam kết giảm phát thải được đưa ra tại COP26 sẽ được thực hiện đúng kế hoạch[7].
Mặc dù thị trường carbon offset Việt Nam vẫn còn khiêm tốn nếu so với toàn cầu có giá trị hàng ngàn tỷ USD, nhưng với cam kết phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 và các chính sách hỗ trợ đang triển khai, Việt Nam đang dần tạo nền tảng để phát triển, hội nhập sâu rộng hơn với thị trường carbon quốc tế trong những năm tới.
Carbon offset mang lại gì cho môi trường và doanh nghiệp?
Hiệu quả của các dự án carbon offset vẫn là chủ đề được theo dõi sát sao, khi ngày càng nhiều quốc gia và doanh nghiệp hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0.
Tại Hoa Kỳ, một nghiên cứu mới cho thấy các chính sách khí hậu hiện hành, bao gồm cơ chế offset, có thể giúp giảm phát thải ròng 44% vào năm 2035 so với mức năm 2005, với biên độ từ 37% đến 52%. Trong một kịch bản tham vọng hơn, mức giảm có thể lên tới 65%[8]. Ngành điện được dự báo đóng góp lớn nhất, với mức giảm 76% vào năm 2030 và 94% vào năm 2035 so với năm 2020[9].
Tại Việt Nam, dữ liệu định lượng về hiệu quả giảm phát thải từ các dự án offset còn hạn chế, do thị trường mới trong giai đoạn hình thành. Tuy nhiên, một số nghiên cứu chỉ ra rằng tăng giá trị gia tăng trong nông nghiệp có thể góp phần giảm phát thải CO₂ cả trong ngắn và dài hạn, cho thấy tiềm năng của các dự án offset trong lĩnh vực nông nghiệp và đất đai.
Về mặt môi trường, các dự án carbon offset không chỉ tập trung vào hấp thụ khí nhà kính mà còn mang lại các giá trị đồng lợi ích. Các dự án trồng rừng, phục hồi hệ sinh thái có thể góp phần bảo vệ đa dạng sinh học, cải thiện chất lượng nước, giảm xói mòn đất và tạo sinh kế tại địa phương. Trong bối cảnh Việt Nam được xếp vào nhóm quốc gia dễ tổn thương trước biến đổi khí hậu, những lợi ích này càng có ý nghĩa. Tính toán cho thấy Việt Nam đã thiệt hại khoảng 10 tỷ USD trong năm 2020, tương đương 3.2% GDP, do tác động khí hậu. Nếu không có biện pháp giảm thiểu phù hợp, thiệt hại có thể lên tới 12-14.5% GDP mỗi năm vào năm 2050[10].
Về mặt kinh tế, carbon offset đang được một số doanh nghiệp tiếp cận như một phần trong chiến lược dài hạn, không chỉ phục vụ trách nhiệm xã hội mà còn giúp kiểm soát chi phí phát thải trong tương lai. Điển hình như Vinamilk đang triển khai chương trình trồng cây xanh phối hợp cùng Bộ Tài nguyên và Môi trường, với ngân sách 15 tỷ đồng trong giai đoạn 2023-2027. Đồng thời, công ty lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời tại các trang trại và nhà máy, đặt mục tiêu giảm 15% phát thải vào năm 2027 và 55% vào năm 2035[11] [12].
TTC Sugar (HOSE: SBT) cũng đã bước đầu tạo ra 5,000 tín chỉ carbon thông qua việc sản xuất phân hữu cơ từ phụ phẩm mía, giảm phát thải methane[13]. Công ty cũng chủ động tham gia thị trường carbon tự nguyện, định hướng mở rộng quy mô tạo tín chỉ như một nguồn thu mới trong tương lai. Các kết quả ban đầu cho thấy carbon offset có thể mang lại lợi ích thực tế về môi trường và tài chính nếu được triển khai đúng hướng. Tuy vậy, để đánh giá hiệu quả dài hạn, vẫn cần thêm dữ liệu minh bạch và hệ thống giám sát chặt chẽ.
Rủi ro “rửa xanh” khi offset bị dùng sai mục đích
Sự phát triển nhanh của thị trường carbon offset những năm gần đây cũng kéo theo không ít lo ngại về tính minh bạch và hiệu quả thực tế. Ngày càng có nhiều ý kiến cho rằng nếu không được kiểm soát chặt, offset có thể trở thành công cụ để doanh nghiệp tuyên bố giảm phát thải mà không thực sự thay đổi hành vi phát thải nội tại.
Một trong những vấn đề nổi cộm là tính “bổ sung” - tức liệu dự án offset có tạo ra mức giảm phát thải mới hay chỉ ghi nhận những thay đổi đã có. Ngoài ra, tính “vĩnh viễn” (carbon có được lưu giữ lâu dài hay không) và rủi ro “rò rỉ” (giảm phát thải ở nơi này nhưng lại tăng ở nơi khác) cũng là các yếu tố thường bị đặt dấu hỏi. Đặc biệt, các tín chỉ carbon từ rừng và các dự án dựa vào thiên nhiên có chi phí thấp - chỉ khoảng 1 USD/tấn CO₂ - nhưng thường gặp khó khăn trong việc đo lường, giám sát và xác minh hiệu quả[14].
Một ví dụ đáng chú ý là Shell Canada, với chiến dịch “Drive Carbon Neutral” ra mắt năm 2023. Công ty tuyên bố sẽ bù đắp 100% lượng phát thải từ nhiên liệu thông qua ba dự án trồng rừng[15]. Tuy nhiên, Greenpeace Canada chỉ trích rằng các dự án này không đảm bảo tính bổ sung và thiếu minh bạch về phương pháp tính toán. Trong báo cáo công bố cùng năm, Greenpeace gọi carbon offset là “một trò lừa đảo hoàn hảo của kẻ lừa đảo”, “giấy phép tiếp tục gây ô nhiễm” và là “thủ thuật kế toán nhằm che giấu lượng khí thải phá hoại khí hậu”. Họ cũng cảnh báo offset đang trở thành “trang trí cửa sổ trồng cây” đánh lạc hướng khỏi việc giảm phát thải thực sự[16].
Không chỉ các tổ chức môi trường, một số cơ quan quản lý Nhà nước cũng đã vào cuộc. Từ tháng 4/2025, theo Đạo luật Thị trường Kỹ thuật số, Cạnh tranh và Người tiêu dùng (DMCC), Cơ quan Cạnh tranh và Thị trường Vương quốc Anh (CMA) được trao quyền xử phạt lên đến 10% doanh thu toàn cầu hoặc 300,000 bảng Anh, tùy theo mức nào cao hơn đối với các hành vi tuyên bố môi trường gây hiểu lầm[17].
Những diễn biến trên phản ánh yêu cầu ngày càng cao đối với doanh nghiệp khi sử dụng offset như một phần trong chiến lược giảm phát thải. Để duy trì niềm tin của nhà đầu tư và người tiêu dùng, offset cần đi kèm với cơ chế minh bạch, có thể đo lường và xác minh, đồng thời phải song hành với nỗ lực cắt giảm thực chất trong nội tại hoạt động doanh nghiệp.
Dự báo xu hướng thị trường carbon offset trong tương lai
Sau giai đoạn tăng trưởng mạnh mẽ vài năm gần đây, thị trường carbon offset đang bước vào giai đoạn định hình về chất lượng và chuẩn hóa hoạt động. Những tranh luận xung quanh tính minh bạch và hiệu quả đã tạo động lực cho các tổ chức, cơ quan giám sát nâng cao yêu cầu về tiêu chuẩn tín chỉ, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các giải pháp bù đắp carbon có cơ sở khoa học rõ ràng hơn.
Một xu hướng đang hình thành là sự dịch chuyển từ các dự án tránh phát thải sang các giải pháp loại bỏ carbon thực sự. Trong đó, các công nghệ như thu giữ carbon trực tiếp từ không khí (Direct Air Capture – DAC) hay năng lượng sinh khối kết hợp thu giữ, lưu trữ carbon (BECCS) đang nhận được sự quan tâm lớn. Theo dự báo, DAC có thể loại bỏ 31 triệu tấn CO₂ mỗi năm vào năm 2035 nếu được triển khai theo kịch bản tham vọng, trong khi BECCS trong lĩnh vực điện và công nghiệp có thể đạt mức loại bỏ hơn 100 triệu tấn CO₂ mỗi năm trong cùng giai đoạn[18].
Song song đó, các tiêu chuẩn về chất lượng tín chỉ carbon, tính minh bạch của dự án offset cũng được nâng cao. Các tổ chức quốc tế như Integrity Council for the Voluntary Carbon Market (ICVCM) hay Science Based Targets initiative (SBTi) đang đưa ra những quy định chặt chẽ hơn nhằm đảm bảo rằng chỉ những tín chỉ thực sự có tác động rõ ràng và có thể đo lường mới được công nhận. Đây là phản ứng trước các chỉ trích gần đây về hiện tượng “rửa xanh” trong thị trường offset tự nguyện.
Tại Việt Nam, thị trường carbon offset hiện vẫn ở giai đoạn khởi đầu. Giai đoạn 2025–2028 được xác định là thời kỳ vận hành thử nghiệm của thị trường tín chỉ carbon trong nước, với phạm vi giao dịch nội địa, chưa mở ra quốc tế. Từ năm 2029, thị trường sẽ được triển khai đầy đủ trên toàn quốc, việc liên kết với thị trường khu vực hoặc quốc tế sẽ được nghiên cứu thêm tùy theo năng lực vận hành, điều kiện thực tế.
Để chuẩn bị cho lộ trình này, Việt Nam đã đề ra nhiều nhóm nhiệm vụ như xây dựng quy chuẩn giao dịch, hệ thống kiểm kê khí nhà kính, cơ chế giám sát - báo cáo - xác minh (MRV), cũng như nâng cao năng lực cho các bên tham gia. Đây là bước để đảm bảo các tín chỉ carbon trong nước đủ điều kiện tích hợp vào thị trường quốc tế nếu có liên kết sau năm 2029.
Với cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, Việt Nam sẽ cần huy động nhiều nguồn lực khác nhau, trong đó offset được xem là một công cụ bổ trợ linh hoạt. Tuy vậy, việc phát triển thị trường carbon trong nước cần đi đôi với nâng cao chất lượng dự án, tính minh bạch trong báo cáo, khả năng giám sát hiệu quả thực tế nhằm tránh các rủi ro về uy tín, hiệu quả môi trường trong dài hạn.
[1] https://www.fortunebusinessinsights.com/carbon-offsets-market-109080
[2] https://www.openpr.com/news/3869538/carbon-offset-market-2025-2032-industry-outlook-trends
[3] https://www.fortunebusinessinsights.com/carbon-offsets-market-109080
[4] https://www.fortunebusinessinsights.com/carbon-offsets-market-109080
[5] https://www.globenewswire.com/en/news-release/2024/01/05/2804555/28124/en/Carbon-Offsets-Thematic-Intelligence-Research-Report-2023.html
[6] https://en.vcci.com.vn/viet-nam-to-pilot-carbon-market-during-2025-2028
[7] https://www.vietnam-briefing.com/news/vietnams-carbon-market-2023.html/
[8] https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11269174/
[9] https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11269174/
[10] https://www.worldbank.org/en/country/vietnam/brief/key-highlights-country-climate-and-development-report-for-vietnam
[11] https://evn.com.vn/d/vi-VN/news/Doanh-nghiep-Viet-don-dau-xu-huong-Net-Zero-Can-cai-tien-chuoi-cung-ung-xanh-60-635-500877
[12] https://www.vinamilk.com.vn/vi/mobile/tin-tuc-su-kien/2488/tiep-noi-thanh-cong-cua-quy-1-trieu-cay-xanh-vinamilk-tiep-tuc-trong-cay-huong-den-muc-tieu-net-zero-2050
[13] https://kinhtemoitruong.vn/de-xuat-doanh-nghiep-duoc-mua-30-tin-chi-tren-tong-han-ngach-de-bu-tru-phat-thai-97846.html
[14] https://www.globenewswire.com/en/news-release/2024/01/05/2804555/28124/en/Carbon-Offsets-Thematic-Intelligence-Research-Report-2023.html
[15] https://climatecasechart.com/non-us-case/greenpeace-canada-v-shell-canada/
[16] https://www.greenpeace.org/international/story/50689/carbon-offsets-net-zero-greenwashing-scam/
[17] https://www.greaterbirminghamchambers.com/resource/greenwashing--what-s-on-the-horizon-for-2025-.html
[18] https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11269174/
Nguyễn Nhiều Lộc
