Hậu 1.5°C: Khi Net Zero không còn là tấm khiên bảo vệ duy nhất
Khi cơn bão Yagi quét qua các khu công nghiệp trọng điểm phía Bắc vào tháng 9 vừa qua, để lại thiệt hại hàng tỷ USD và làm đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu. Nó đã xé toạc bức màn ảo tưởng về sự an toàn của chúng ta. 1.5°C không còn là một con số trong sách giáo khoa khí hậu; nó là nhà máy ngập nước, là cánh đồng nhiễm mặn, là những tài sản bị định giá lại chỉ sau một đêm.
Thế giới đang bước vào giai đoạn “overshoot” (vượt ngưỡng) với những quy luật tài chính hoàn toàn mới. Câu hỏi cho dòng vốn đầu tư tại Việt Nam lúc này không còn đơn thuần là “làm sao để xanh hơn?”, mà khốc liệt hơn nhiều: “làm sao để sống sót khi các kịch bản rủi ro cũ đều đã lỗi thời?”.
Khi ngưỡng 1.5°C sụp đổ và kỷ nguyên "Overshoot" bắt đầu
Năm 2024 đã khép lại với tư cách là năm nóng nhất trong lịch sử quan trắc, và xu hướng này không hề hạ nhiệt khi bước sang 2025[1].
Dữ liệu mới nhất từ Tổ chức khí tượng thế giới (WMO) cập nhật tháng 11/2025 cho thấy, nhiệt độ trung bình toàn cầu trong 8 tháng đầu năm 2025 tiếp tục duy trì ở mức cao, vượt 1.42°C ± 0.12°C so với thời kỳ tiền công nghiệp (1850-1900)[2]. Đáng chú ý, Dịch vụ biến đổi khí hậu Copernicus (C3S) xác nhận rằng giai đoạn 2023-2025 có khả năng trở thành chu kỳ 3 năm đầu tiên trong lịch sử mà nhiệt độ trung bình vượt mốc 1.5°C[3].
Những con số này không còn là cảnh báo thống kê khô cằn - chúng là bản cáo trạng về một “bình thường mới”, nơi kỷ lục nhiệt độ không còn là ngoại lệ mà là quy luật, buộc thế giới phải thay đổi tâm thế từ phòng ngừa rủi ro sang quản trị sinh tồn.
Theo báo cáo của UNEP, phát thải khí nhà kính toàn cầu tiếp tục phá vỡ mọi kỷ lục, đạt 57.7 gigaton CO₂ tương đương (GtCO₂e) vào năm 2024, tăng 2.3% so với năm trước đó[4].
Trong bầu khí quyển, nồng độ CO₂ tại trạm quan trắc Mauna Loa đã chạm mốc 426.6 ppm vào năm 2025[5], đây là mức cao nhất trong hơn 3 triệu năm qua (thời kỳ Pliocene), vượt xa giới hạn biến động tự nhiên của 800,000 năm lịch sử băng hà mà nhân loại từng biết đến.
Bức tranh tương lai đang trở nên ảm đạm hơn bao giờ hết: Để giữ lại cơ hội mong manh (xác suất >50%) giới hạn mức tăng nhiệt ở 1.5°C, thế giới cần một cuộc đại phẫu với mức cắt giảm phát thải 55% vào năm 2035 so với mức 2019[6].
|
Dự báo nồng độ CO₂ tại đài quan sát Mauna Loa
Nguồn: Scripps Institution of Oceanography, UC San Diego.
|
Tuy nhiên, với các chính sách hiện hành, chúng ta đang lao thẳng đến kịch bản nóng lên 2.8°C vào cuối thế kỷ. Ngay cả khi mọi cam kết khí hậu (NDC) mới nhất được thực hiện đầy đủ, nhiệt độ vẫn sẽ tăng 2.3 - 2.5°C[7].
Với quỹ đạo hiện tại, nhân loại gần như chắc chắn sẽ đối mặt với kỷ nguyên “Climate Overshoot” - một giai đoạn vượt ngưỡng 1.5°C kéo dài, buộc chúng ta phải đánh cược tương lai vào những công nghệ thu hồi carbon (CDR) đắt đỏ và chưa được kiểm chứng ở quy mô lớn.
Theo IPCC, trong 90 lộ trình được xem là phù hợp với mục tiêu 1.5°C, chỉ có 9 lộ trình không overshoot[8]. Điều này có nghĩa là ngay cả khi toàn bộ thế giới bất chợt quyết định tuân thủ 1.5°C từ hôm nay, chúng ta cũng sẽ phải trải qua một giai đoạn nhiệt độ vượt quá mục tiêu ban đầu. Tác động phi tuyến tính của mỗi 0.1°C tăng thêm là không thể bỏ qua. Các tổ chức khoa học cảnh báo rằng mỗi phân mươi độ C bổ sung dẫn đến tần suất thiên tai cực đoan tăng theo cấp số nhân, chứ không phải tuyến tính.
Thông điệp từ các định chế quốc tế đã chuyển sang một gam màu hoàn toàn khác. Thay vì "chúng ta vẫn có cơ hội", các tuyên bố mới nhất từ WMO, UNEP và IPCC mang tính cảnh báo sâu sắc hơn: "bao lâu chúng ta sẽ vượt quá nó, và bao lâu chúng ta có thể quay trở lại". Điều này phản ánh một sự chuyển dịch chiến lược toàn cầu từ "phòng ngừa" sang "quản lý kế tiếp".
Các mô hình kinh tế cũ đang đánh giá thấp thiệt hại thực tế một cách nguy hiểm. Bão Yagi (tháng 9/2024) thổi bay hơn 88,700 tỷ đồng và kéo giảm 0.24% GDP của Việt Nam[9], nhưng con số này mới chỉ là các tổn thất trực tiếp có thể định lượng. Khi bao gồm “Loss and Damage” - sự đứt gãy chuỗi cung ứng, chi phí y tế, và sự tàn phá hệ sinh thái - mức thiệt hại thực có thể gấp 2-3 lần. Đây chính là lý do khiến Quỹ Tổn thất và Thiệt hại được kích hoạt, nhằm cung cấp “phao cứu sinh” tài chính cho các quốc gia tuyến đầu như Việt Nam.
Sự dịch chuyển từ "xanh hóa" sang "bê tông hóa" sự chống chịu
| Adaptation Finance là dòng vốn đầu tư vào các giải pháp giúp con người và hệ sinh thái "sống sót" trước các tác động không thể đảo ngược của biến đổi khí hậu. |
Trong bối cảnh dòng vốn đầu tư toàn cầu đang phân hóa, tài chính cho thích ứng (Adaptation Finance) đang báo động đỏ, chỉ đạt 26 tỷ USD vào năm 2023[10]. Nghịch lý càng lớn hơn khi nhu cầu cấp thiết của các nước đang phát triển đã vọt lên mức 310 - 365 tỷ USD/năm đến 2035, nới rộng “khoảng trống tử thần” lên tới 10-12 lần[11]. Riêng Việt Nam đối mặt áp lực huy động thêm 2.7-6 tỷ USD mỗi năm ngoài ngân sách[12], nếu không muốn gánh chịu thiệt hại GDP lên tới 12-14.5% vào năm 2050[13].
"Resilience Dividend" (Lợi tức từ sự chống chịu) đang trở thành công cụ thuyết phục các nhà đầu tư tư nhân. Cứ đầu tư 1 USD vào thích ứng và chống chịu, các nước có thể tránh được 10 USD thiệt hại trong vòng mười năm. Tỷ lệ lợi nhuận này, 10:1, không phải là lý thuyết kinh tế mơ hồ mà là dữ liệu từ 320 dự án thích ứng trên khắp 12 quốc gia, với tổng giá trị 133 tỷ USD từ 2014-2024[14]. Từ đó, các quỹ tài chính toàn cầu bắt đầu tái cân bằng danh mục đầu tư của họ.
Bảo hiểm khí hậu và trái phiếu thảm họa (catastrophe bonds) đang nổi lên như 'hầm trú ẩn' mới với thanh khoản cao.
Năm 2024, thị trường trái phiếu thảm họa đã xác lập kỷ lục vô tiền khoáng hậu với tổng giá trị phát hành đạt 17.7 tỷ USD[15]. Đặc biệt, mức lợi suất trung bình đạt 17.29% trong năm qua đã biến công cụ này thành thỏi nam châm thu hút dòng vốn toàn cầu, vượt trội hoàn toàn so với lợi suất của các kênh trái phiếu truyền thống[16].
Những trái phiếu này hoạt động theo cơ chế rủi ro-lợi nhuận: nhà đầu tư chấp nhận rủi ro mất một phần hoặc toàn bộ vốn nếu xảy ra thảm họa thiên tai, nhưng ngược lại nhận được suất sinh lợi cao. Với sự gia tăng tần suất các sự kiện thiên tai cực đoan, những công cụ này trở nên có tính thanh khoản cao hơn, hấp dẫn các quỹ bảo hiểm và tài chính toàn cầu.
Các quỹ tài chính quốc tế cũng đang thay đổi tiêu chí giải ngân một cách rõ ràng. Quỹ Khí hậu Xanh (GCF) - từng bị chỉ trích vì chậm chạp và rườm rà - đã bắt đầu ưu tiên các dự án "nhanh chóng phân phối, cao tác động".
Tương tự, Quỹ Tổn thất và Thiệt hại mới thiết lập, hiện đã đạt 788.80 triệu USD, đang định hình một mô hình giải ngân mới tập trung vào các quốc gia dễ bị tổn thương cao nhất[17]. Điều này không phải là sự thay đổi nhỏ, đó là sự thừa nhận rằng thế giới đã bước qua điểm dừng lịch sử nơi "phòng ngừa là ưu tiên hàng đầu".
Việt Nam trước rủi ro vật lý và bài toán định giá lại tài sản
Việt Nam đứng trên tuyến đầu của cuộc khủng hoảng này. Xếp hạng 16 về rủi ro khí hậu toàn cầu năm 2014[18], sở hữu 3,260 km đường bờ biển, phần lớn lãnh thổ nằm trong các thung lũng sông với độ cao thấp.
Theo kịch bản khí hậu cao, nhiệt độ dự kiến tăng thêm 1.2-1.7°C vào năm 2050, kéo theo sự tăng mực nước biển lên tới 0.9m ở một số vị trí[19]. Nếu không có biện pháp thích ứng hiệu quả, từ 6 đến 12 triệu người sẽ bị ảnh hưởng bởi lũ ven biển vào năm 2070-2100[20].
Bài học từ những mùa khô khốc liệt 2016 và 2020, khi 'lưỡi hái mặn' thọc sâu kỷ lục vào nội đồng, vẫn còn nguyên giá trị cảnh tỉnh. Bước sang mùa khô 2024-2025, tình trạng xâm nhập mặn tiếp tục được các cơ quan khí tượng cảnh báo ở mức “cao hơn trung bình nhiều năm”, với ranh mặn lấn sâu vào các cửa sông chính ngay từ đầu mùa. Đây không còn là những hiện tượng thiên tai ngẫu nhiên, mà đã trở thành một xu hướng tích lũy nguy hiểm, buộc vựa lúa số 1 của Việt Nam phải chuyển mình sang trạng thái thích ứng thường trực.
Các khu công nghiệp cũng phải đối mặt với rủi ro gián đoạn chuỗi cung ứng. Bão Yagi vào tháng 9 năm 2024, một trong những cơn bão mạnh nhất trong 30 năm qua, đã làm cho 20 nhà máy ở các khu công nghiệp DEEP C tê liệt trong vài tuần[21]. Một số người lao động được dự báo mất từ một đến ba tháng để khôi phục sản xuất. Với Việt Nam là điểm đến chính của chuỗi cung ứng toàn cầu cho các sản phẩm điện tử, dệt may, và gỗ, mỗi sự gián đoạn ở Việt Nam có tác động chuỗi trên toàn bộ thế giới.
Bất động sản ven biển đang trở thành một bài toán rủi ro cần được định giá lại. Khái niệm "stranded assets" - những dự án đầu tư có giá trị bị suy giảm do những thay đổi kinh tế, quy định, hoặc môi trường không lường trước - đã bắt đầu xuất hiện trong các báo cáo kinh doanh của Việt Nam.
Một nghiên cứu từ Fair Finance Vietnam (FFV) chỉ ra lỗ hổng lớn trong hệ thống ngân hàng thương mại: thiếu vắng hoàn toàn quy trình định lượng rủi ro khí hậu đối với danh mục cho vay. Hàng tỷ USD dư nợ đang nằm tại các tài sản có nguy cơ “mắc kẹt” (stranded assets) - từ các nhà máy nhiệt điện than sắp lỗi thời đến bất động sản ven biển nằm trong vùng rủi ro ngập lụt.
Trên quy mô quốc gia, World Bank và Bộ Kế hoạch & Đầu tư cùng đưa ra cảnh báo lạnh người: nếu tiếp tục trì hoãn các biện pháp thích ứng, biến đổi khí hậu có thể 'thổi bay' 12.5% GDP của Việt Nam vào năm 2050, đồng nghĩa với việc hàng thập kỷ tăng trưởng kinh tế sẽ bị xóa sổ bởi thiên tai[22].
Chiến lược song hành
Tình cảnh này yêu cầu một cuộc cách mạng chiến lược không phải chỉ ở mức chính sách, mà ở cấp độ nguyên tắc cơ bản của quy hoạch phát triển Việt Nam.
Cam kết Net Zero 2050 vẫn nguyên giá trị, nhưng nó phải được nối với một kịch bản sống còn ngắn hạn dựa trên giả định 2°C-2.5°C, chứ không phải 1.5°C lạc quan. Sự khác biệt giữa hai kịch bản này không chỉ là toán học - đó là sự khác biệt giữa tổn thất có thể quản lý được và một cuộc khủng hoảng dân sinh toàn diện. Trong một thế giới 1.5°C, các biện pháp thích ứng còn có thể tập trung vào công nghệ tiên tiến.
Nhưng trong một thế giới đã vượt qua 1.5°C hướng tới 2°C hoặc cao hơn, các quốc gia phải chuyển sang "quản lý khẩn cấp sinh tồn" - xây dựng những rào chắn vật lý để bảo vệ cộng đồng, những cơ chế tài chính khẩn cấp để ứng phó thiên tai. Ngân sách công cộng hiện chỉ chi khoảng 1.5% GDP cho thích ứng[23], trong khi nhu cầu ước tính nằm trong khoảng từ 2.7-6 tỷ USD mỗi năm[24]. Điều này đòi hỏi tái ưu tiên các dự án công cộng, ưu tiên hạ tầng chống chịu (đê điều nâng cao, hồ chứa nước thích ứng với mặn, lưới điện thông minh chịu lũ) thay vì những dự án tăng trưởng truyền thống. World Bank ước tính Việt Nam cần 233 tỷ USD để thích ứng từ 2025-2050 - con số khổng lồ mà không có sự tái ưu tiên ngân sách, sẽ không bao giờ đạt được[25].
Bên cạnh đó, chính sách bắt buộc công bố rủi ro khí hậu theo chuẩn IFRS S2 đối với các công ty niêm yết là bước quan trọng. Thay vì để các doanh nghiệp tự nguyện công bố, cần yêu cầu các công ty phải công khai phân tích kịch bản khí hậu cho 1.5°C, 2°C, 2.5°C, và kịch bản theo chính sách hiện hành. Điều này sẽ khuyến khích các công ty thực hiện những thay đổi cơ bản về hoạt động thay vì chỉ dừng ở "thích ứng nông cạn".
Các doanh nghiệp cần xây dựng kịch bản kinh doanh dựa trên giả định 2°C-2.5°C. Nhà sản xuất nông sản cần lên kế hoạch cho cây trồng chịu mặn cao hơn; công ty xây dựng phải thiết kế với mực nước lũ cao hơn 50% so với mô hình lịch sử; các ngân hàng phải giảm phơi nhiễm tài sản ở vùng ngập lụt sâu.
Việt Nam cần phát triển những mô hình như "catastrophe bond-backed infrastructure" - nơi các dự án hạ tầng chống chịu được tài trợ bởi các nhà đầu tư chịu rủi ro (insurance funds, pension funds) để có “return cao”, trong khi chính phủ cung cấp đất đai và bảo lãnh nhất định.
Cuối cùng, Chiến lược thích ứng Quốc gia cần được chuyển từ tài liệu kế hoạch thành bản đồ đường công thực thi. NAP phải xác định rõ: những lãnh đạo nào chịu trách nhiệm cho từng mục tiêu, ngân sách cụ thể khi nào được cấp bổ, những chỉ báo nào theo dõi hàng quý, và sẽ có hình phạt gì nếu không đạt được.
| Catastrophe bond-backed infrastructure là việc xây dựng hạ tầng (cầu, đường, đê biển, metro...) được "bảo đảm" bởi trái phiếu thảm họa (Catastrophe Bonds). Nếu thiên tai xảy ra gây hư hại cho công trình, trái phiếu này sẽ tự động kích hoạt chi trả tiền ngay lập tức để sửa chữa, thay vì phải chờ đợi ngân sách nhà nước hay các công ty bảo hiểm truyền thống thẩm định bồi thường. |
[1] https://wmo.int/news/media-centre/wmo-confirms-2024-warmest-year-record-about-155degc-above-pre-industrial-level
[2] https://wmo.int/publication-series/state-of-climate-update-cop30
[3] https://www.euronews.com/green/2025/11/07/2025-is-on-track-to-be-among-the-three-warmest-years-on-record-copernicus-data-finds
[4] https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC143107
[5] https://www.metoffice.gov.uk/research/climate/seasonal-to-decadal/seasonal-forecast/forecasts/co2-forecast
[6] https://eos.org/research-and-developments/un-emissions-gap-report-despite-progress-world-still-far-behind-climate-targets
[7] https://newclimate.org/resources/publications/the-emissions-gap-report-2025
[8] https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/02/SR15_Chapter2_Low_Res.pdf
[9] https://www.bienphong.com.vn/tap-trung-thuc-hien-3-tru-cot-de-phuc-hoi-sau-bao-yagi-post484929.html
[10] https://greeningtheblue.org/stories/uneps-adaptation-gap-report-2025-warns-running-empty-adaptation-finance
[11] https://sdg.iisd.org/news/unep-report-reveals-progress-in-adaptation-planning-amid-financing-gaps/
[12] https://en.vietnamplus.vn/vietnam-requires-up-to-92-billion-usd-for-climate-adaptation-by-2030-post326695.vnp
[13] https://www.worldbank.org/en/country/vietnam/brief/key-highlights-country-climate-and-development-report-for-vietnam
[14] https://www.wri.org/news/release-wri-study-finds-climate-adaptation-investments-yield-massive-returns
[15] https://www.artemis.bm/artemis-ils-market-reports/
[16] https://www.artemis.bm/news/swiss-re-cat-bond-index-delivers-17-29-total-return-in-2024-second-highest-ever/
[17] https://www.frld.org/
[18] https://www.oecd.org/en/publications/oecd-economic-surveys-viet-nam-2025_fb37254b-en/full-report/unlocking-low-carbon-economic-growth_d1fdfa53.html
[19] https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2024-11/2024_update_viet_nam_nap_2021-2030_with_vision_to_2050_final_small.pdf
[20] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099355507062229876/pdf/P17724103036ee07909701028a237b6d18b.pdf
[21] https://www.microchipusa.com/industry-news/typhoon-yagi-shakes-up-global-supply-chains
[22] https://www.worldbank.org/en/country/vietnam/publication/viet-nam-2045-growing-greener-pathways-to-a-resilient-and-sustainable-future
[23] https://klinova.vn/sustainability/vietnams-national-adaptation-plan-nap-20212030-a-strategic-step-toward-a-sustainable-future.html
[24] https://en.baochinhphu.vn/viet-nam-seeks-up-to-us92-billion-for-climate-adaptation-by-2030-11125091916481697.htm
[25] https://www.worldbank.org/en/country/vietnam/publication/viet-nam-2045-growing-greener-pathways-to-a-resilient-and-sustainable-future
Nguyễn Nhiều Lộc
