Lộ trình xanh cho giao thông Hà Nội, lối đi nào cho tiểu thương và chợ truyền thống?
Thủ tướng Chính phủ vừa chỉ đạo Hà Nội triển khai lộ trình cấm xe mô-tô, xe máy chạy xăng tại khu vực trung tâm. Theo đó, từ 01/07/2026, toàn bộ xe máy dùng nhiên liệu hóa thạch sẽ không được lưu thông trong phạm vi Vành đai 1 (khu vực các quận lõi như Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng). Tiếp đó, từ 2028 sẽ mở rộng cấm xe máy xăng ( hạn chế ô tô cá nhân xăng) tới Vành đai 2, và từ 2030 tiến tới khu vực Vành đai 3. Đây là chủ trương nhằm bảo vệ môi trường đô thị, giảm ô nhiễm không khí và tiếng ồn. Không ai phủ nhận “giấc mơ xanh” của Hà Nội khi giao thông sạch hơn, bầu trời bớt khói bụi.
Tuy nhiên, một trong những tác động ít được bàn luận là nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng hàng hóa thiết yếu vốn dựa vào hệ thống phân phối truyền thống. Tại Hà Nội, chợ truyền thống và các hộ kinh doanh nhỏ lẻ (các tiểu thương, cửa hàng tạp hóa, người giao hàng tự do…) chính là xương sống cung ứng thực phẩm, nhu yếu phẩm hàng ngày cho người dân. Theo thống kê của ngành nông nghiệp Hà Nội, 70% nhu cầu thực phẩm của người dân Thủ đô được cung ứng qua kênh chợ truyền thống. Hà Nội hiện có hơn 500 chợ dân sinh lớn nhỏ trải khắp địa bàn cùng hàng vạn tiểu thương, hộ buôn bán nhỏ lẻ đang ngày ngày vận chuyển, phân phối hàng hóa đến tay người tiêu dùng. Quyết định “xanh hóa” giao thông cần tính đến sinh kế và khả năng chuyển đổi của chính những mắt xích quan trọng này.
Hình ảnh quen thuộc của Hà Nội mỗi sáng sớm là những chiếc xe máy chở đầy rau củ, thịt cá, hàng tạp hóa len lỏi từ ngoại ô vào phố. Các tiểu thương lấy hàng từ chợ đầu mối hoặc tận vùng ven, chất lên xe gắn máy rồi tỏa đi khắp các chợ cóc, chợ dân sinh trong nội đô. Phương tiện chuyên chở chủ lực của họ bao năm qua là xe máy xăng, từ chiếc xe số cà tàng đến những xe ba gác máy cũ kỹ. Nếu từ năm 2026, những phương tiện này bị cấm đột ngột vào khu vực Vành đai 1 mà không có giải pháp thay thế, điều gì sẽ xảy ra? Hàng trăm chợ lớn nhỏ trong khu vực trung tâm liệu có “đói” nguồn hàng khi tiểu thương không còn cách chuyên chở thực phẩm vào phố bán?
Chính sách cấm xe xăng, nếu thiếu chuẩn bị tốt, rất có thể vô tình tạo nên một “cuộc giãn cách” mới về lưu thông hàng hóa. Các tiểu thương thu nhập thấp lấy đâu ra ngay vài chục triệu đồng đổi sang xe máy điện mới? Nếu không được hỗ trợ, nhiều người có thể bỏ nghề kinh doanh nhỏ lẻ vì chi phí tăng, lợi nhuận giảm. Một thành phố xanh nhưng những ngôi chợ vắng hàng hóa, đứt gãy nguồn cung thực phẩm, liệu có trọn vẹn? Thực tế, ngay cả các chuyên gia ủng hộ lộ trình cấm xe xăng cũng cảnh báo Hà Nội cần hỗ trợ nhóm thu nhập thấp chuyển đổi phương tiện để chủ trương không gây xáo trộn xã hội. Nhà nước có thể xem xét trợ giá, miễn giảm thuế phí, hỗ trợ lãi suất khi người dân đổi xe điện, và những chính sách này càng cần thiết hơn nữa cho đội ngũ tiểu thương, người giao hàng,... vốn là những đối tượng dễ bị tổn thương.
Kinh nghiệm quốc tế
Để hình dung rõ hơn về tương lai của giao thông không xe xăng và tác động lên hệ thống phân phối truyền thống, hãy nhìn sang Trung Quốc và Thái Lan.
Tại Quảng Châu – một trong những trung tâm đầu mối thực phẩm lớn nhất Trung Quốc – chính quyền đã triển khai một hệ sinh thái giao thông xanh dành riêng cho chợ đầu mối và tiểu thương.
Từ năm 2017, Quảng Châu bắt đầu cấm xe xăng vào các chợ đầu mối lớn từ 1h đến 6h sáng, và thay vào đó khuyến khích sử dụng xe điện mini chuyên dụng với tải trọng từ 300–500kg, có thể chở hàng xuyên nội đô. Hạ tầng hỗ trợ được đầu tư bài bản: Tại các chợ như Giang Nam, Hoàng Sa, thành phố bố trí trạm sạc điện mini, khu đỗ xe điện riêng và hệ thống định tuyến ưu tiên cho xe điện logistics. Chính sách cũng cho phép các phương tiện điện hoạt động tại những tuyến phố vốn cấm xe tải, giúp tiểu thương giao hàng trực tiếp đến các sạp chợ nội thành.
Chỉ sau 3 năm triển khai, hơn 12,000 xe điện mini đã được sử dụng thường xuyên tại các chợ, góp phần giảm hơn 30% lượng khí thải NOx vào buổi sáng sớm – thời điểm trước đây từng bị ô nhiễm nặng do giao hàng thực phẩm.
Băng Cốc, trong khi chưa cấm xe xăng, đã chủ động chuyển đổi logistics cho chợ truyền thống thông qua chương trình hỗ trợ tuk-tuk điện phục vụ giao hàng thực phẩm. Chợ Or Tor Kor – một trong những chợ cao cấp và đông đúc nhất Bangkok – là nơi đầu tiên triển khai mô hình này. Startup MuvMi đã phối hợp với chính quyền phát triển đội xe tuk-tuk điện chuyên chở hàng hóa thực phẩm tươi sống, có thể di chuyển trong các ngõ chợ và khu dân cư. Mỗi chuyến giao hàng được định giá theo lượt, từ 35,000–40,000 đồng/lượt, phù hợp với tiểu thương quy mô nhỏ.
Chính quyền đồng thời cấp phép đặc biệt cho tuk-tuk điện vận hành vào khung giờ giao hàng cao điểm (3–6h sáng), giúp giảm ùn tắc và ô nhiễm. Sau 18 tháng, mô hình đã có hơn 2,500 tiểu thương sử dụng thường xuyên, giúp giảm chi phí vận chuyển và tăng hiệu quả tiếp cận khách hàng. Băng Cốc hiện đang mở rộng mô hình sang các chợ như Chatuchak, Pak Khlong Talad – các trung tâm đầu mối lớn của thủ đô.
Hai bài học trên cho thấy: Để không làm đứt gãy chuỗi cung ứng truyền thống khi cấm xe xăng, cần đồng thời cung cấp phương tiện thay thế phù hợp, xây dựng hạ tầng sạc, định tuyến thông minh và ưu tiên quyền vận hành cho phương tiện xanh.
“Chìa khóa” cho Hà Nội: Kết hợp lộ trình cứng rắn và giải pháp mềm dẻo
Trở lại câu chuyện Hà Nội, chủ trương cấm xe xăng từ 2026 là bước đi dũng cảm và cần thiết cho mục tiêu xây dựng đô thị xanh, đáng sống. Nhưng thành công của bước chuyển lịch sử này sẽ được đo bằng khả năng duy trì nhịp sống đô thị thông suốt trong quá trình chuyển đổi. Nghĩa là, giao thông xanh hơn nhưng không được làm “tê liệt” các mạch máu kinh tế – đặc biệt là hệ thống phân phối hàng thiết yếu. Muốn vậy, Hà Nội cần một chiến lược tổng thể hỗ trợ chuỗi cung ứng truyền thống song hành với lộ trình cấm xe xăng.
Trước tiên, phải hỗ trợ tiểu thương, hộ kinh doanh nhỏ chuyển đổi phương tiện. Cần khảo sát ngay có bao nhiêu xe máy cũ đang được dùng cho việc chở hàng hóa vào trung tâm, từ đó thiết kế gói hỗ trợ phù hợp. Ví dụ, có thể trợ giá trực tiếp cho tiểu thương đổi xe: “đổi xe xăng cũ lấy xe điện mới” với mức bù hợp lý. Những hộ nghèo, hộ kinh doanh nhỏ lẻ nên được vay ưu đãi hoặc trả góp lãi suất thấp để mua xe điện. Nhà nước cũng nên xem xét miễn thuế trước bạ, giảm thuế tiêu thụ đặc biệt cho xe điện chở hàng hóa, hoặc thậm chí có trợ cấp xăng dầu tạm thời cho tiểu thương nào phải chạy vòng xa hơn do gửi xe ngoài vành đai rồi vận chuyển bộ. Mục đích là không ai bị “bỏ lại phía sau” trong cuộc chuyển đổi – nhất là những người yếu thế về tài chính.
Tiếp đó, cần phát triển hạ tầng năng lượng cho xe điện thật nhanh và đồng bộ. Các chợ lớn trong nội đô nên sớm được bố trí điểm sạc điện hoặc trạm đổi pin cho xe máy điện chở hàng. Khu vực ven Vành đai 1, Vành đai 2 cần quy hoạch bãi đỗ và trạm sạc để những ai từ ngoại thành lên có chỗ gửi xe xăng và chuyển sang xe điện hoặc phương tiện công cộng vào trung tâm. Mô hình bãi trung chuyển này tương tự park-and-ride ở các nước phát triển, nhưng phải thiết kế linh hoạt cho phù hợp Hà Nội chật chội về quỹ đất. Có thể tận dụng bãi đất trống tạm thời làm nơi tập kết hàng hóa: xe tải, xe máy xăng từ tỉnh chở hàng tới bãi, sau đó dùng xe điện nhỏ (xe tải điện cỡ nhỏ, xe ba bánh điện) chở tiếp vào các chợ trong vành đai. Đây chính là kinh nghiệm từ Trung Quốc: dùng xe buýt mini và xe điện cỡ nhỏ “đón lõng” ở cửa ngõ những nơi xe máy bị cấm.
Một giải pháp quan trọng khác là phát triển các dịch vụ logistics xanh. Thành phố có thể khuyến khích các startup và doanh nghiệp vận tải triển khai dịch vụ giao hàng bằng xe điện theo lộ trình cấm xe. Chẳng hạn, Grab, Be hoặc các hợp tác xã vận tải có thể sớm chuyển đổi đội ngũ shipper sang xe máy điện để vừa tranh thủ được ưu đãi (nếu có) vừa đón đầu nhu cầu giao hàng trong nội đô xanh. Nếu mỗi chợ có vài đội xe điện chở hàng chuyên nghiệp, tiểu thương không cần tự lái xe vào phố mà thuê dịch vụ gom hàng từ bãi trung chuyển đến sạp. Điều này không chỉ giúp giảm gánh nặng cho tiểu thương mà còn tạo việc làm mới (công ăn việc làm cho tài xế xe điện).
Cuối cùng, yếu tố then chốt vẫn là truyền thông và lộ trình minh bạch, có thử nghiệm. Ngay từ bây giờ, chính quyền nên công bố chi tiết các mốc thực hiện, phạm vi cấm để người dân chủ động chuẩn bị. Có thể thí điểm cấm xe xăng một vài tuyến phố hoặc khung giờ sớm hơn 2026 để rút kinh nghiệm vận hành. Khi người dân, đặc biệt là giới tiểu thương, lao động vận tải thấy chính quyền lắng nghe và hỗ trợ họ thích ứng, họ sẽ ủng hộ và tham gia tích cực.
Hà Nội đang đứng trước cơ hội vàng để tiên phong giao thông xanh, học hỏi từ bài học của các nước láng giềng. Từ câu chuyện của Trung Quốc đến cách làm của Thái Lan, Hà Nội có thể rút ra hướng đi cho riêng mình, kết hợp quyết sách mạnh với sự chuẩn bị kỹ lưỡng, nhân văn. Mục tiêu cuối cùng là một Thủ đô vừa sạch đẹp, văn minh, vừa giữ được sức sống kinh tế sôi động. Chuỗi cung ứng truyền thống – những khu chợ đông đúc, những gánh hàng rong và cửa tiệm nhỏ chính là “mạch máu” nuôi dưỡng đời sống Hà Nội suốt bao năm, đừng để mạch máu ấy khựng lại trên hành trình tiến vào kỷ nguyên mới. Chuyển đổi thành công nghĩa là người dân được hít thở không khí trong lành, nhưng cũng luôn mua được mớ rau, con cá dễ dàng mỗi sớm. Đó mới là sự phát triển bền vững, hài hòa mà chúng ta hướng tới.
LH
