Khi tiền gửi CASA “thay hình đổi dạng” trong thời đại ngân hàng số
Trong thời đại ngân hàng số, cuộc đua gia tăng tỷ lệ tiền gửi không kỳ hạn (CASA), chỉ số phản ánh nguồn vốn giá rẻ và lợi thế cạnh tranh của ngân hàng, đang diễn ra quyết liệt.
Tỷ lệ CASA cao giúp ngân hàng giảm chi phí vốn và duy trì lãi suất cho vay cạnh tranh, qua đó thúc đẩy tăng trưởng tín dụng và nâng cao hiệu quả kinh doanh. Tuy nhiên, việc duy trì nguồn tiền không kỳ hạn ngày càng thách thức khi khách hàng có xu hướng tìm kiếm lãi suất cao hơn cho khoản tiền nhàn rỗi của mình. Trong bối cảnh đó, các ngân hàng thương mại (NHTM) đã triển khai hàng loạt sản phẩm “sinh lời tự động”, tài khoản thanh toán linh hoạt có trả lãi như một giải pháp sáng tạo để thu hút tiền gửi không kỳ hạn. Xu hướng này đang làm “biến dạng” khái niệm CASA truyền thống, đặt ra cả cơ hội lẫn thách thức mới cho ngành ngân hàng.
Sinh lời tự động: Giải pháp linh hoạt hay vòng “lách” trần lãi suất?
Nhiều NHTM đang khoác áo mới cho sản phẩm tiền gửi, giới thiệu tính năng sinh lời tự động nhằm tận dụng tiền nhàn rỗi trong tài khoản thanh toán của khách hàng. Thay vì để tiền “chết” với lãi suất không kỳ hạn chỉ 0.1-0.5%/năm theo trần quy định của NHNN, các khoản dư tạm thời sẽ được tự động chuyển sang kênh đầu tư khác để hưởng lãi suất cao hơn.
Điểm chung của các sản phẩm này là ngân hàng kết hợp với một bên trung gian, thường là công ty chứng khoán hoặc quỹ đầu tư thuộc hệ sinh thái của ngân hàng, để biến tiền gửi không kỳ hạn thành khoản cho vay hoặc chứng chỉ tiền gửi có kỳ hạn đủ dài nhằm né tránh trần lãi suất huy động ngắn hạn. Nói cách khác, đây là một lối đi vòng: Về hình thức, khách hàng vẫn gửi tiền trong tài khoản thanh toán và có thể rút ra bất cứ lúc nào; nhưng về bản chất, khoản tiền đó đã được “thay hình đổi dạng” sang hình thức khác không bị ràng buộc bởi giới hạn lãi suất của NHNN.
Về mặt tích cực, tài khoản sinh lời tự động là một giải pháp linh hoạt giúp khách hàng tận dụng từng đồng tiền nhàn rỗi. Quả thực, so với việc để tiền “không công” hoặc hưởng lãi 0.1-0.5% thì nhận được 3-4%/năm mà vẫn duy trì thanh khoản tức thời rõ ràng là lựa chọn hấp dẫn đối với khách hàng. Về phía ngân hàng, chiến lược này giúp thu hút thêm nguồn vốn giá rẻ, cải thiện mạnh tỷ lệ CASA và giảm chi phí huy động vốn. Trong bối cảnh nhiều ngân hàng khát vốn để mở rộng tín dụng, việc “đánh thức” tiền không kỳ hạn của khách hàng bằng mức lãi khuyến khích được coi là vũ khí cạnh tranh mới. Thêm nữa, mô hình này còn đem lại lợi ích cho chính công ty chứng khoán trong hệ sinh thái ngân hàng. Trước đây các công ty chứng khoán bị hạn chế nhận tiền gửi của nhà đầu tư, thì nay thông qua cơ chế hợp tác “sinh lời tự động”, họ vẫn có thêm thanh khoản và lợi nhuận ngắn hạn.
Tuy nhiên, chính sự linh hoạt bất thường của các tài khoản sinh lời tự động đặt ra câu hỏi: Đây có thực sự là một sáng kiến tài chính tích cực, hay chỉ là chiêu lách luật tinh vi? Về bản chất, các ngân hàng đang vượt rào quy định. NHNN hiện áp trần lãi suất 0.5%/năm đối với tiền gửi không kỳ hạn và dưới 1 tháng – mục tiêu là kiểm soát cạnh tranh lãi suất và bảo đảm ổn định hệ thống. Việc ngầm “đổi kênh” tiền gửi sang cho vay ủy thác hoặc chứng chỉ tiền gửi dài hạn đã vô hiệu hóa trần lãi suất này. Hơn nữa, do dòng tiền luân chuyển qua lại hàng ngày giữa ngân hàng và công ty con, hoạt động này có thể nằm ngoài tầm quan sát trực tiếp của cơ quan giám sát.
Sinh lời tức thì, rủi ro tiềm ẩn
Phía sau mức lợi suất tức thì hấp dẫn của các tài khoản sinh lời tự động là những rủi ro tiềm ẩn về mặt cấu trúc kỳ hạn và an toàn hệ thống.
Thông thường, tiền gửi không kỳ hạn được coi là nguồn vốn “nóng”, khách hàng có thể rút bất cứ lúc nào, nên ngân hàng chỉ dám trả lãi rất thấp và phải quản trị thanh khoản chặt chẽ. Thế nhưng, với cơ chế sinh lời tự động, các ngân hàng đang khuyến khích khách hàng coi tài khoản thanh toán như một khoản đầu tư ngắn hạn sinh lãi cao, tạo ra một nghịch lý: Tiền không kỳ hạn nhưng lãi suất gần bằng tiền gửi kỳ hạn dài. Để làm được điều đó, tiền phải được đầu tư vào tài sản có kỳ hạn dài hơn hoặc rủi ro hơn để kiếm lời bù đắp. Đây chính là kinh doanh chênh lệch kỳ hạn: Huy động vốn ngắn hạn để tài trợ trung dài hạn – nghiệp vụ đặc trưng và riêng có của NHTM. Thế nhưng, nghiệp vụ này phần nào đó đã được chuyển cho một bên thứ ba không phải NHTM. Nói cách khác các đơn vị này đang đứng bên ngoài sự giám sát của hệ thống pháp luật về ngân hàng. Điều này đặt khách hàng cũng như cả hệ thống ngân hàng vào 2 rủi ro:
Thứ nhất, rủi ro thanh khoản mang tính hệ thống. Trong điều kiện bình thường, sản phẩm có thể vận hành ổn định nếu hành vi rút tiền của khách hàng diễn ra phân tán, ngẫu nhiên. Tuy nhiên, trong bối cảnh thị trường biến động mạnh, chẳng hạn khi lãi suất tiết kiệm kỳ hạn tăng cao đột ngột (như giai đoạn 2022) hoặc niềm tin vào hệ thống tài chính bị lung lay, khách hàng có thể đồng loạt rút tiền khỏi các tài khoản sinh lời tự động. Việc rút tiền này không giống như hành vi rút CASA thuần túy – vốn được các ngân hàng kiểm soát thông qua mô hình dự báo hành vi và luân chuyển tự nhiên giữa người gửi và người rút. Với các khoản CASA “sinh lời”, việc rút tiền mang tính đồng loạt, một chiều và bất ngờ hơn nhiều vì toàn bộ khách hàng đều có xu hướng hành vi giống nhau. Khi rủi ro xuất hiện, họ có động cơ mạnh mẽ để rút hoặc chuyển sang kênh đầu tư an toàn hơn. Trong khi đó, các khoản đầu tư đầu nguồn mà ngân hàng hoặc bên thứ ba thực hiện lại mang tính chất dài hạn. Chính vì vậy, tính thanh khoản thực sự của hệ thống có thể không đảm bảo nếu xảy ra dòng tiền rút đột ngột.
Thứ hai, rủi ro pháp lý và uy tín nếu xảy ra biến cố. Hiện nay, nhiều khách hàng tham gia chương trình sinh lời tự động trong tâm thế gửi tiết kiệm ngân hàng an toàn, nhưng thực chất họ đang ký hợp đồng cho vay hoặc đầu tư với công ty con của ngân hàng. Khoản tiền này không được bảo hiểm tiền gửi, và ngân hàng mẹ về lý thuyết không phải chịu trách nhiệm trực tiếp. Bài học từ sự vụ ngân hàng (như SCB) bán bảo hiểm đội lốt tiết kiệm vẫn còn nóng hổi: Rất nhiều người gửi tiền lầm tưởng sản phẩm đầu tư là tiền gửi tiết kiệm, để rồi khi ngân hàng gặp sự cố, họ mới ngã ngửa nhận ra hợp đồng của mình không được bảo đảm như tiền gửi thông thường. Hệ quả là tranh chấp pháp lý kéo dài và khủng hoảng niềm tin lan rộng.
Khoảng trống giám sát cần được lấp đầy
Với các bên thứ ba tham gia vào hoạt động vận hành sản phẩm sinh lời tự động như đã nói ở trên, nếu xét theo một số tiêu chí quốc tế, đặc biệt là tiêu chuẩn xác định Tổ chức tài chính có tầm quan trọng hệ thống (Systemically Important Financial Institution – SIFI) của Ủy ban ổn định tài chính quốc tế (FSB) được thành lập bởi các quốc gia thành viên G20, một đơn vị có thể được coi là SIFI nếu: Có quy mô lớn, có mức độ liên kết sâu với hệ thống tài chính, phụ thuộc nhiều vào nguồn vốn ngắn hạn không bảo đảm,… Nếu áp các tiêu chí này vào các công ty chứng khoán hoặc đơn vị đầu tư trong hệ sinh thái ngân hàng đang nhận dòng tiền “sinh lời tự động” mỗi ngày, họ hoàn toàn có thể được xem là một SIFI cấp vi mô, có khả năng tạo ra hiệu ứng lan truyền nếu xảy ra sự cố thanh khoản. Tuy nhiên, hiện nay chưa có khung pháp lý nào điều chỉnh hoặc kiểm soát đầy đủ hoạt động của các “SIFI ngầm” này, khiến hệ thống tài chính đứng trước nguy cơ tích tụ rủi ro mà không được giám sát kịp thời.
Một khi các bên trung gian này giữ vai trò tương tự như ngân hàng nhưng không bị ràng buộc bởi các yêu cầu quản trị rủi ro thanh khoản, vốn tự có, hay giới hạn đầu tư thì bản chất họ đang hoạt động như “ngân hàng trong bóng tối” (shadow banking). Nếu để mở rộng quy mô không kiểm soát, chính các tổ chức này có thể trở thành điểm bùng phát khủng hoảng hệ thống nếu dòng vốn CASA “sinh lời tự động” bị rút ra hàng loạt khi có biến động thị trường.
Về mặt pháp lý, mô hình ngân hàng hệ sinh thái (tập đoàn tài chính gồm ngân hàng mẹ và các công ty chứng khoán, bảo hiểm, quản lý quỹ…) ngày càng phổ biến, nhưng các quy định hiện hành chưa theo kịp để quản lý chặt chẽ hoạt động giao thoa giữa ngân hàng và công ty con. Và một số ngân hàng đã nhanh nhạy tận dụng khoảng trống này.
Trách nhiệm từ cơ quan quản lý
Như giới phân tích cảnh báo, một kẽ hở nhỏ có thể trở thành “ổ mối” ngầm, khi tích tụ sẽ đủ sức làm sụp đổ cả “con đê lớn” – hàm ý rằng rủi ro hệ thống có thể bùng nổ từ những vi phạm tưởng chừng nhỏ nếu thiếu giám sát. Trách nhiệm đang đặt lên vai các cơ quan quản lý, cần nhanh chóng đưa ra khung pháp lý và hướng dẫn cụ thể cho loại hình sản phẩm mới này.
Trước hết, cần yêu cầu các ngân hàng minh bạch thông tin cho khách hàng: Phải giải thích rõ tiền gửi sinh lời tự động không phải là tiền gửi tiết kiệm thông thường, có thể không được bảo hiểm tiền gửi và tiềm ẩn rủi ro đầu tư. Thêm vào đó, cần xem xét giới hạn quy mô hoặc tỷ trọng những khoản tiền huy động qua kênh này, tránh để ngân hàng lạm dụng khiến cấu trúc nguồn vốn mất cân đối. Cân nhắc áp dụng mô hình Money Market Account giống ở Hoa Kỳ – tài khoản không kỳ hạn nhưng giới hạn số lần rút – như một giải pháp chính thống để các ngân hàng huy động tiền nhàn rỗi với lãi suất nhỉnh hơn mà vẫn trong tầm kiểm soát. Việc này đòi hỏi sự phê duyệt và giám sát chặt chẽ từ nhà quản lý, nhưng sẽ giúp đa dạng hóa sản phẩm một cách minh bạch và lành mạnh, thay vì để các ngân hàng tự do “lách luật” như hiện nay.
Bản thân các ngân hàng cũng cần ý thức rằng danh tiếng và sự bền vững của mình phụ thuộc vào niềm tin dài hạn của khách hàng. Lợi ích trước mắt từ việc tăng CASA và lợi nhuận không nên đánh đổi bằng nguy cơ mất niềm tin hệ thống. Mỗi ngân hàng cần xây dựng hệ thống quản trị rủi ro nội bộ đối với sản phẩm sinh lời tự động: Theo dõi sát sao dòng tiền, hành vi khách hàng, sẵn sàng điều chỉnh chính sách lãi suất và ngưỡng chuyển tiền để bảo đảm an toàn thanh khoản. Việc hợp tác với các công ty con phải tuân thủ nguyên tắc thị trường và chuẩn mực kế toán, tránh tình trạng “cánh hẩu” ưu ái gây thất thoát hoặc che giấu rủi ro. Quan trọng nhất, ngân hàng cần thượng tôn pháp luật, chủ động báo cáo minh bạch với cơ quan chức năng về cấu trúc sản phẩm, dòng tiền luân chuyển và rủi ro liên đới, để cùng nhà quản lý tìm giải pháp tối ưu.
Lời kết
Trong bức tranh tài chính hiện đại, “CASA biến dạng” vừa là biểu hiện của sự năng động, sáng tạo của ngân hàng trong kỷ nguyên số, vừa gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về giới hạn an toàn.
Sự đổi mới là cần thiết để thúc đẩy phát triển, nhưng đổi mới không thể đứng ngoài khuôn khổ quản lý. Những sản phẩm sinh lời tự động đã và đang mang lại lợi ích thiết thực cho khách hàng và ngân hàng, song cũng tích tụ rủi ro âm ỉ cho toàn hệ thống. Để tận dụng tốt cơ hội mà vẫn kiểm soát được mặt trái, rất cần sự phối hợp nhịp nhàng: Nhà quản lý hoàn thiện quy định, ngân hàng thực thi trách nhiệm với khách hàng, và người gửi tiền nâng cao hiểu biết tài chính của mình. Chỉ khi đó, cuộc đua CASA trong thời đại số mới thực sự trở nên bền vững và an toàn.
Và trên hết, đừng để CASA sinh lời tự động trở thành một làn sóng trái phiếu doanh nghiệp thứ hai – nơi người gửi tiền tưởng rằng mình đang nắm giữ một sản phẩm an toàn, nhưng khi chính sách lãi suất đảo chiều hoặc xảy ra biến động thị trường, niềm tin có thể rút đi nhanh hơn cả dòng tiền. Đó sẽ là bài học đắt giá nếu chúng ta không có khung kiểm soát ngay từ bây giờ.
LH
