Tài sản carbon âm trong hành trình Net Zero của Việt Nam
Khi thế giới bước vào giai đoạn tái cấu trúc kinh tế theo hướng phát thải ròng bằng 0 (Net-Zero), một lớp tài sản mới đang âm thầm định hình lại cách thức doanh nghiệp được định giá: tài sản carbon âm. Ngoài ý nghĩa môi trường, loại tài sản này ngày càng trở thành yếu tố chiến lược trong tiếp cận vốn, nâng hạng ESG và cạnh tranh thị trường - đặc biệt với các quốc gia xuất phát sớm như Việt Nam.
Tài sản carbon âm: Lớp tài sản mới nổi trong nền kinh tế zero carbon
Tài sản carbon âm (negative carbon assets) như một lớp tài sản hoàn toàn mới khi toàn cầu hướng tới mục tiêu carbon trung tính. Khác với những tài sản carbon truyền thống chỉ tập trung vào việc giảm thiểu phát thải, tài sản carbon âm đại diện cho khả năng thực sự hấp thụ và lưu trữ CO₂ từ khí quyển một cách bền vững.
Theo IPCC AR6, tài sản carbon âm bao gồm đất rừng tự nhiên và trồng rừng, đất nông nghiệp áp dụng các phương pháp tái sinh, hệ thống công nghệ thu giữ và lưu trữ carbon (CCS/CCUS), cũng như các hệ sinh thái tự nhiên có khả năng hấp thụ CO₂ như rừng ngập mặn, đất ngập nước[1] [2]. Khác với carbon neutral (cân bằng phát thải và hấp thụ) và carbon credit (đơn vị đo lường giảm phát thải), tài sản carbon âm tạo ra giá trị thông qua việc loại bỏ carbon khỏi khí quyển với tính bền vững cao.
Ngày càng có nhiều nhà đầu tư, quỹ ESG, tổ chức tài chính quan tâm đến tài sản carbon âm. World Bank xác định, để đạt được mục tiêu Net Zero toàn cầu vào năm 2050, cần đầu tư 260 tỷ USD mỗi năm vào các giải pháp giảm phát thải trong hệ thống nông nghiệp, trong đó phần lớn liên quan đến tài sản carbon âm[3]. IETA nhấn mạnh trong báo cáo 2023, thị trường carbon tự nguyện đang chuyển đổi để tập trung nhiều hơn vào chất lượng và tính bền vững, trong đó tài sản carbon âm đóng vai trò then chốt[4].
Các chỉ tiêu định lượng quan trọng để đánh giá tài sản carbon âm bao gồm khả năng hấp thụ CO₂ trên hecta mỗi năm (tCO₂-eq/ha/năm), giá trị tín chỉ carbon trên thị trường và thời gian hoàn vốn. Theo UNEP, các dự án dựa trên tự nhiên có thể giảm thiểu tới 11.7 gigaton CO₂ mỗi năm vào năm 2030, chiếm hơn 40% nhu cầu giảm phát thải toàn cầu[5]. Microsoft đã cam kết đầu tư 1 tỷ USD vào Quỹ Đổi mới Khí hậu để phát triển các công nghệ loại bỏ carbon, thể hiện mức độ quan trọng của tài sản carbon âm trong chiến lược doanh nghiệp[6].
Tuy nhiên, dù tạo ra dòng giá trị môi trường rõ rệt, tài sản carbon âm hiện chưa được chính thức ghi nhận trong bảng cân đối kế toán của phần lớn doanh nghiệp. Điều này tạo ra khoảng trống đáng kể trong định giá doanh nghiệp, nhất là khi các chỉ số truyền thống như P/B hay EBITDA không phản ánh hết tiềm năng hấp thụ carbon.
Việc tích hợp carbon vào hệ thống kế toán và tiêu chí đánh giá ESG sẽ là bước chuyển lớn trong chiến lược huy động vốn xanh và niêm yết bền vững. Trong tương lai gần, các công ty nắm giữ tài sản carbon âm có thể được định giá cao hơn nhờ khả năng tạo dòng tiền từ tín chỉ carbon và khả năng tiếp cận nguồn vốn ESG quốc tế.
Cách doanh nghiệp đang tích lũy tài sản carbon âm: Từ rừng đến công nghệ
Doanh nghiệp toàn cầu đang ngày càng tích cực xây dựng danh mục đầu tư tài sản carbon âm thông qua nhiều phương thức khác nhau, từ sở hữu đất rừng trực tiếp đến đầu tư vào các công nghệ thu giữ carbon tiên tiến.
Trong lĩnh vực rừng trồng, các doanh nghiệp đang đầu tư vào những dự án được chứng nhận quốc tế để phát hành tín chỉ carbon. World Bank công bố kế hoạch hỗ trợ 15 quốc gia tạo ra hơn 24 triệu tín chỉ carbon từ bảo vệ rừng vào năm 2024, với khả năng lên tới 126 triệu tín chỉ vào năm 2028, có thể tạo ra giá trị 2.5 tỷ USD[7]. Việt Nam đã thành công trong việc chuyển giao 10.3 triệu tín chỉ carbon từ rừng tự nhiên cho World Bank với giá 5 USD/tấn CO₂[8].
Công nghệ thu giữ và lưu trữ carbon (CCUS/BECCS) đang trở thành lĩnh vực đầu tư hấp dẫn. Shell quyết định đầu tư cuối cùng cho dự án Polaris tại Canada, với khả năng thu giữ 650,000 tấn CO₂ mỗi năm, và dự án Atlas Carbon Storage Hub để lưu trữ vĩnh viễn CO₂ dưới lòng đất[9]. Chi phí vận hành và đầu tư của Shell cho các cơ hội CCS đã tăng 55% từ 220 triệu USD năm 2022 lên 340 triệu USD năm 2023[10].
Microsoft ký thỏa thuận mua loại bỏ carbon lớn nhất từ trước đến nay với 6.75 triệu tấn CO₂ trong 15 năm từ cơ sở AtmosClear BECCS, ước tính trị giá 800 triệu USD[11]. Điều này thể hiện sự chuyển dịch của Microsoft sang các dự án loại bỏ carbon "có tác động lâu dài và cao hơn" thay vì chỉ mua chứng chỉ năng lượng tái tạo không ràng buộc.
Bên cạnh đó, mô hình "ngân hàng carbon" trong nông nghiệp đang được triển khai rộng rãi, cho phép nông dân bán tín chỉ carbon thông qua việc áp dụng các phương pháp canh tác bền vững. Green Carbon Inc., một công ty Nhật Bản, đã ký thỏa thuận với 22 tỉnh của Việt Nam để triển khai dự án giảm khí methane từ ruộng lúa thông qua phương pháp Alternate Wetting and Drying (AWD), nhắm mục tiêu tạo ra khoảng 4 triệu tấn tín chỉ carbon trong 7 năm[12] [13].
Shopify đã dẫn đầu xu hướng ở lĩnh vực thương mại điện tử bằng cách đầu tư 5 triệu USD hàng năm vào Quỹ Bền vững, tập trung vào việc mua tín chỉ loại bỏ carbon[14]. Năm 2021, công ty đã mua đủ tín chỉ carbon để bù đắp gần 60,000 tấn phát thải từ việc vận chuyển trong tuần Black Friday Cyber Monday[15]. Shopify cũng đã mua 3,250 tấn tín chỉ loại bỏ carbon từ MASH Makes thông qua công nghệ biochar, thể hiện cam kết với các giải pháp loại bỏ carbon bền vững[16].
Ảnh minh họa.
|
Rào cản và thách thức: Khi tài sản carbon âm chưa được định giá đúng
Mặc dù có tiềm năng to lớn, tài sản carbon âm đang đối mặt với nhiều thách thức về tính minh bạch, chất lượng và khả năng định giá chính xác trong hệ thống tài chính hiện tại.
Hiện chưa có khung kế toán được công nhận toàn cầu để ghi nhận tài sản carbon âm trong bảng cân đối kế toán doanh nghiệp. World Bank đã phát hành hướng dẫn về "Shadow Price of Carbon in Economic Analysis" vào năm 2024, khuyến nghị sử dụng mức giá carbon từ 40-80 USD/tấn CO₂ năm 2020, tăng lên 50-100 USD vào năm 2030[17]. Tuy nhiên, việc áp dụng thống nhất các chuẩn mực này vẫn còn nhiều khó khăn.
Vấn đề minh bạch và gian lận trong thị trường tín chỉ carbon đang làm suy yếu niềm tin của nhà đầu tư. Một cuộc điều tra vào năm 2023 cho thấy hơn 90% tín chỉ carbon rừng được Verra chứng nhận là "không có giá trị thực"[18]. KPMG cảnh báo rủi ro tính toàn vẹn thị trường có thể xuất hiện ở tất cả giai đoạn của chuỗi giá trị, từ việc tạo ra tín chỉ carbon đến giao dịch cuối cùng[19].
Các vấn đề về tính bền vững dài hạn (permanence) và rò rỉ (leakage) cũng tạo ra thách thức lớn. IOSCO đã xác định các mối quan tâm về tính toàn vẹn môi trường, bao gồm độ phức tạp trong việc đo lường và xác minh chính xác việc giảm phát thải, cũng như khả năng đảo ngược của các dự án tự nhiên[20]. Các dự án rừng có thể bị ảnh hưởng bởi cháy rừng, bệnh tật hoặc khai thác bất hợp pháp, trong khi các dự án CCS phải đảm bảo việc lưu trữ CO₂ trong hàng trăm năm.
Thiếu hệ thống quản lý tổng thể và sự phân mảnh trong các tiêu chuẩn chứng nhận cũng gây khó khăn. Hiện có hơn 20 tiêu chuẩn carbon khác nhau trên thị trường, từ Verra VCS, Gold Standard đến các tiêu chuẩn quốc gia, tạo ra sự không nhất quán trong chất lượng và phương pháp định giá. Carbon Market Watch chỉ ra, việc thiếu minh bạch trong tài liệu dự án và thông tin trên các sổ đăng ký carbon gây khó khăn cho việc đánh giá độc lập[21].
So sánh chính sách giữa các nước ASEAN cho thấy sự chênh lệch lớn về thuế carbon và ưu đãi đầu tư. Trong khi EU đã có hệ thống ETS hoạt động hiệu quả, Việt Nam mới bắt đầu xây dựng khung pháp lý cho thị trường carbon với Quyết định 232/QĐ-TTg, dự kiến thí điểm từ tháng 6/2025[22]. Việt Nam đang cân nhắc cho phép doanh nghiệp sử dụng tối đa 30% tín chỉ carbon để bù đắp phát thải trong giai đoạn đầu[23].
Việt Nam và cơ hội đi trước trong tích lũy tài sản carbon âm
Với hơn 14.87 triệu hecta rừng (trong đó 10.1 triệu hecta rừng tự nhiên và 4.7 triệu hecta rừng trồng), Việt Nam có tiềm năng lớn trong việc cung cấp tín chỉ carbon rừng. Đặc biệt là các vùng Đông Bắc, Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ và Tây Nguyên, có thể hấp thụ hơn 21 triệu tấn CO₂ mỗi năm từ rừng tự nhiên. Theo Cục Lâm nghiệp, Việt Nam có thể tạo ra khoảng 40-70 triệu tín chỉ carbon rừng trong giai đoạn 2021-2030, với giá trị ước tính từ 200 triệu USD đến 5 ngàn tỷ đồng nếu giá tín chỉ ở mức 5 USD/tấn CO₂[24].
Trong lĩnh vực nông nghiệp, các dự án giảm khí methane trong sản xuất lúa. Green Carbon Inc. đã ký thỏa thuận với 22 tỉnh để triển khai dự án AWD trên tối đa 266,000ha ruộng lúa, đặc biệt tập trung vào vùng Đồng bằng sông Cửu Long[25]. Riêng tỉnh Hưng Yên đã ký thỏa thuận cho tối đa 27,000ha ruộng lúa trong thập kỷ tới[26].
Về CCS công nghiệp, Việt Nam có thể phát triển các dự án thu giữ carbon từ các ngành công nghiệp nặng như xi măng, thép và hóa chất. Mặc dù chưa có dự án CCS quy mô lớn nào được triển khai, nhưng kế hoạch phát triển điện VIII đã đặt mục tiêu 28-36% điện tái tạo vào năm 2030, tạo cơ sở cho việc phát triển các công nghệ carbon âm[27].
Quyết định 232/QĐ-TTg về thành lập và phát triển thị trường carbon đưa ra lộ trình gồm: hoàn thiện khung pháp lý đến tháng 6/2025, thí điểm từ 2025-2028, vận hành chính thức từ năm 2029. Việt Nam cũng là một trong số ít quốc gia châu Á có khung pháp lý công nhận vai trò của carbon rừng trong thích ứng và giảm nhẹ biến đổi khí hậu.
Để tận dụng cơ hội này, Việt Nam cần tích hợp tài sản carbon âm vào hệ thống tài chính quốc gia thông qua nhiều cơ chế. Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội sẽ quản lý sàn giao dịch carbon, tạo điều kiện cho cả các nhà đầu tư trong nước và quốc tế tham gia[28]. Việc phát triển tín dụng xanh, chứng khoán hóa carbon và các quỹ đầu tư chuyên biệt về tài sản carbon âm sẽ giúp huy động vốn hiệu quả cho các dự án.
Bộ Tài chính đang phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường xây dựng nghị định về sàn giao dịch carbon trong nước, cũng như các quy định về giao dịch phát thải quốc tế theo khung Hiệp định Paris.
Việt Nam có thể trở thành trung tâm giao dịch carbon của Đông Nam Á nếu xây dựng thành công hệ thống carbon exchange (sàn giao dịch tín chỉ carbon) và carbon registry (cơ sở dữ liệu đăng ký và theo dõi tín chỉ carbon) đáng tin cậy. Điều này sẽ thu hút các nhà đầu tư quốc tế và tạo ra nguồn thu bền vững cho nền kinh tế, đồng thời đóng góp vào mục tiêu Net-Zero năm 2050 mà Việt Nam đã cam kết tại COP26.
[1] https://www.ipcc-nggip.iges.or.jp/public/mtdocs/pdfiles/2407_Background_CDR_CCUS.pdf
[2] https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg3/downloads/outreach/IPCC_AR6_WGIII_Factsheet_CDR.pdf
[3] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2024/05/07/recipe-for-livable-planet
[4] https://www.ieta.org/ieta-publishes-new-paper-on-the-evolution-of-the-voluntary-carbon-market/
[5] https://www.unep.org/unep-and-nature-based-solutions
[6] https://blogs.microsoft.com/blog/2020/01/16/microsoft-will-be-carbon-negative-by-2030/
[7] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2023/12/01/world-bank-carbon-credits-to-boost-international-carbon-markets
[8] https://vietnamagriculture.nongnghiep.vn/promising-new-potential-of-forest-carbon-credit-in-vietnam-d408011.html
[9] https://carbonherald.com/shell-announces-new-carbon-capture-and-storage-projects-in-canada/
[10] https://www.shell.com/investors/results-and-reporting/annual-report-archive/_jcr_content/root/main/section_812377294/tabs/tab/text.multi.stream/1742905301176/ce28b952e201476287788cfcf35406e464f9785c/shell-annual-report-2023.pdf
[11] https://www.esgtoday.com/microsoft-signs-largest-ever-permanent-carbon-removal-purchase-agreement/
[12] https://green-carbon.co.jp/en/enverralistsfirstricepaddyproject/
[13] https://green-carbon.co.jp/en/en-a-major-event-in-vietnam-co-hosted-with-government-agencies/
[14] https://www.shopify.com/news/fighting-for-the-future-shopify-invests-5m-in-breakthrough-sustainability-technologies
[15] https://www.shopify.com/blog/bfcm-carbon-removal-2021
[16] https://www.mashmakes.com/blog/news-shopify-purchases-3-250-tonnes-of-carbon-removal-credits-from-mash-makes
[17] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099553203142424068/pdf/IDU1c94753bb1819e14c781831215580060675b1.pdf
[18] http://eprints.lse.ac.uk/122618/1/Carbon_credit_transparency_NatSustain_Final.pdf
[19] https://kpmg.com/xx/en/our-insights/esg/integrity-issues-in-the-voluntary-carbon-markets.html
[20] https://www.iosco.org/library/pubdocs/pdf/IOSCOPD774-note.pdf
[21] https://carbonmarketwatch.org/wp-content/uploads/2024/04/CMW-Lost-in-Documentation-Transparency-in-voluntary-carbon-market-registries.pdf
[22] https://www.kwm.com/global/en/insights/latest-thinking/vietnam-sets-the-stage-for-carbon-trading.html
[23] https://www.reccessary.com/en/news/vn-regulation/vietnam-eyes-30-carbon-offset-cap-to-ease-corporate-burden
[24] https://vietnamagriculture.nongnghiep.vn/net-zero--a-distant-goal-coming-closer-challenge-of-tripling-carbon-absorption-from-forests-d409448.html
[25] https://green-carbon.co.jp/en/100haproject/
[26] https://green-carbon.co.jp/en/hungyen_en/
[27] https://theinvestor.vn/renewables-to-account-for-28-36-of-vietnams-energy-output-by-2030-adjusted-pdp-viii-d15327.html
[28] https://www.kwm.com/global/en/insights/latest-thinking/vietnam-sets-the-stage-for-carbon-trading.html
Nguyễn Nhiều Lộc
