Xây dựng văn hóa tiêu dùng: Bắt đầu từ đâu?
Nhiều người cho rằng, còn quá sớm để khẳng định đã có nền tảng văn hóa tiêu dùng ở VN. Bởi vẫn còn đó tâm lý đám đông, phong trào lao vào mua sắm hay đầu tư theo tin đồn mà không tính toán kỹ.
Còn đó những gương mặt người tiêu dùng (NTD) hí hửng trước những món hàng đắt tiền mà chưa chắc đã tôn lên giá trị bản thân họ, hay những cảnh dở khóc khi rơi từ vai trò “thượng đế” xuống thành con nợ, chỉ vì vung tay quá trán, chạy theo mốt sính hàng ngoại, hoặc vì thiếu hiểu biết… xung quanh vấn đề văn hoá mang tính đời sống thiết thực này, Lao Động giới thiệu ý kiến bàn luận của các nhà văn hoá qua chuyên đề: Xây dựng văn hoá tiêu dùng.
Việt Nam chưa có văn hóa tiêu dùng
Theo GS - nhà xã hội học - kinh tế học Tôn Thất Nguyễn Thiêm, văn hoá phải qua thời gian để kết tinh thành nền tảng cùng quá trình lịch sử. Văn hóa tiêu dùng (VHTD) là một khái niệm song hành cùng lịch sử của kinh tế tư bản. VN trong bối cảnh hiện nay là một nền kinh tế mới phát triển, mới nổi lên, mà đặc thù của những nền kinh tế này là vận tốc và sự chuyển động, muốn tăng GDP rất nhanh. Sự thay đổi về thị trường, xã hội trong bối cảnh vận tốc chỉ mang về trào lưu, khuynh hướng tiêu dùng hơn là văn hoá, chạy theo mốt thời thượng hơn là suy nghĩ về hành vi tiêu dùng.
Ông nhấn mạnh: "Điểm đặc biệt của nền kinh tế mới nổi, nhất là ở nước vừa mở cửa là nói chung, là những người mới có khả năng tiêu dùng, thanh toán, thường lẫn lộn hai khái niệm: Trị giá và giá trị. Họ coi những món hàng có mức giá cao thể hiện chân giá trị cao. Nhưng ở những nền kinh tế phát triển, có cả chiều dài lịch sử, thì người ta phân định rõ hai phạm trù: Những mốt thời thượng có giá rất đắt nhưng không có giá trị và những chân giá trị. Người Việt chạy theo vận tốc, sự thay đổi nên dẫn đến hệ quả vẫn thường lẫn lộn giữa 2 khái niệm trên. Trong bối cảnh đó, VHTD chưa thực sự có nền tảng ở VN. NTD thông thái đòi hỏi một nền tảng văn hoá đối với kinh tế thị trường. Có VHTD thì đương nhiên có NTD thông thái, mà không cần kêu gọi suông".
Cách tiêu dùng của người Việt đã có nhiều thay đổi, kể từ khi VN chuyển sang nền kinh tế thị trường. Trước đây, thời bao cấp, NTD VN không có nhiều cơ hội để lựa chọn. Ngày nay, họ có nhiều lựa chọn hơn cho hàng hoá từ thông thường đến xa xỉ. Người thành thị dường như đã quen với việc mua hàng hoá trong siêu thị, mua sắm trên mạng, thanh toán bằng thẻ ATM và bắt đầu có nhu cầu tiêu dùng hàng hoá có chất lượng, cũng như thực phẩm an toàn trong mấy năm gần đây. Tâm lý sính hàng ngoại, không mặn với hàng nội ngày càng tăng. Hơn nữa, không ít DN vẫn ăn xổi ở thì, thấy lợi nhuận cao thì lao vào bất chấp pháp luật, tạo ra một vận tốc thay đổi khiến chính NTD cũng bị cuốn vào đó mà không còn khoảng cách để suy nghĩ về hành vi tiêu dùng của mình. Cho nên, hành vi tiêu dùng của người Việt chưa thực sự thay đổi về chất.
Nói không với giá trị ảo!
Bằng chứng là ở chỗ, nổi lên khuynh hướng mua sắm xa xỉ để khẳng định địa vị trong xã hội và chơi trội. Xu hướng tiêu dùng lấy thương hiệu khẳng định phong cách từ giới thu nhập cao đang chuyển sang giới tiêu dùng trẻ, đặc biệt là ở tầng lớp trung lưu. Họ sẵn sàng chi những khoản tiền lớn cho những mặt hàng "độc" nhằm thể hiện cá tính và sự khác biệt trước đám đông. Cụ thể là điện thoại di động, xe hơi, các mặt hàng công nghệ đều phải thể hiện cho được đẳng cấp của người chủ, cho dù đôi khi công năng sử dụng bị gạt sang một bên.
Chính vì VHTD chưa hình thành rõ rệt, mà có tình trạng phổ biến là thanh niên lao vào mua "hàng hiệu" giá rẻ, hàng thanh lý của nhà sản xuất đã cắt mác, chấp nhận mua hàng giả vì còn nghèo, nhưng lại mua hàng giả với ...giá thật. Khuynh hướng bắt chước lối sống và cách hưởng thụ của thanh niên các nước như Hàn Quốc, Nhật Bản có xu hướng tăng, nhưng lại chỉ bắt chước phần giá trị ảo, chứ không phải ở chiều sâu văn hoá.
Khi khuynh hướng "ăn chắc mặc bền" đã trở thành lỗi mốt, những tập đoàn sản xuất lớn bắt đầu nhắm đến giá trị ảo cao hơn trong quá trình mở rộng và xây dựng thương hiệu. Họ nhắm đến phong cách và bản lĩnh của NTD để làm sao người ta móc tiền túi ra tiêu thật nhiều cho sản phẩm của họ. Chính vì thế, khó phân biệt thật-ảo giữa các giá trị khi NTD bị tung hỏa mù trước các thông điệp quảng cáo, kiểu "Đàn ông đích thực", "Nói theo cách của bạn", "Sống là không chờ đợi". Điều này cho thấy, nếu không có bản lĩnh, NTD dễ lạc lối trước những giá trị bên ngoài, hay những mỹ từ quảng cáo sáo rỗng.
Nhìn lại hành vi và khuynh hướng tiêu dùng của người Việt để có thể thấy, muốn gây dựng nền tảng VHTD, đòi hỏi một quá trình phát triển của nền kinh tế thích ứng, cũng như quá trình hoàn thiện của NTD: Học cách tiêu tiền hợp lý và khôn ngoan, tự bảo vệ mình trước làn sóng vật chất mê hoặc.
Minh Thi
Lao Động
